Zdrowotne problemy dzieci związane z odżywianiem
Czym jest nietolerancja pokarmowa, a czym alergia pokarmowa? Jaki wpływ ma niewłaściwe funkcjonowanie układu pokarmowego na zaburzenia rozwojowe ze spektrum autyzmu? Jakie są rodzaje terapii i treningów żywienia? Jakie diety są stosowane u dzieci ze spektrum autyzmu? Odpowiedzi na te i inne pytania związane z problemem jedzenia u dzieci znajdą Państwo w poniższym artykule. Zapraszamy do lektury.
Mirosław Wiśniewski
dyrektor NPP Effectis
oligofrenopedagog
Alergie pokarmowe u dzieci
Alergie pokarmowe występują w społeczeństwach coraz częściej. Diagnostykę alergii pokarmowej utrudnia fakt, że jej objawy bardzo często są takie same jak objawy towarzyszące innym chorobom. Bywa, że dziecko latami jest niewłaściwie leczone i podawane są mu np. antybiotyki. Prowadzi to do tzw. marszu alergicznego, czyli przechodzenie z jednej alergii w drugą. Zazwyczaj zaczyna się w okresie niemowlęcym od alergii pokarmowej, która następnie w wieku dziecięcym zamienia się w alergię wziewną a nawet w astmę.
Bardzo ważne jest zatem wczesne wykrycie alergii i podjęcie odpowiednich kroków w kierunku jej zniwelowania. W diagnostyce alergii stosowane są testy alergiczne z krwi lub skórne.
Alergia pokarmowa uwarunkowana jest nieprawidłowym działaniem układu immunologicznego. Organizm reaguje na uczulający produkt podobnie jak na chorobotwórcze wirusy i bakterie, to znaczy ocenia go jako zagrożenie dla zdrowia i życia. Zaczyna się zatem bronić, wytwarzając immunoglobuliny (Ig).Wyróżniamy dwa typy alergii: alergie wczesne (szybkie), związane z immunoglobulinami E (Ig E) i alergie późne (utajone), związane z immunoglobulinami G (Ig G).
W przypadku alergii wczesnej reakcja organizmu następuje bardzo szybko, objawy zauważalne są od kilkunastu sekund do kilkudziesięciu minut od chwili spożycia danego produktu. Najczęściej zaraz po kontakcie z alergenem występuje rumień, wysypka, duszności. Alergia wczesna wiąże się występowanie wstrząsu anafilaktycznego, który może prowadzić do śmierci. Ten typ alergii często uwarunkowany jest genetycznie. Alergia wczesna może mieć charakter trwały albo przejściowy, często zdarza się, że produkt, na który organizm reagował alergicznie, z czasem przestaje takim być.
Alergia późna jest nieco trudniejsza w rozpoznaniu i o wiele trudniej powiązać jej objawy ze spożyciem określonego produktu. Częściej jest również mylona z nietolerancją. Pierwsze objawy pojawiają się bowiem od 24 do 96 godzin od chwili spożycia i są niespecyficzne. Zaliczamy do nich chroniczne zmęczenie, bóle głowy, zaburzenia nastroju, nadwagę, otyłość czy dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Z reguły ich występowanie przypisujemy życiu w stresie, brakowi snu czy „meteopatii”. Z uwagi na późne pojawienie się objawów rozpoznanie alergizujących produktów żywnościowych samodzielnie jest trudne i zaleca się przeprowadzenie testów. Ten rodzaj alergii jest nabyty. Właściwy tryb życia i odpowiednie odżywianie mogą skutecznie mu przeciwdziałać.
Nietolerancja pokarmowa u dzieci
Nietolerancja pokarmowa to dolegliwość powstała po zjedzeniu danego produktu, spowodowana brakiem odpowiedniego enzymu (nietolerancje enzymatyczne), obecnością substancji farmakologicznych lub chemicznych zawartych w żywności (nietolerancje farmakologiczne) lub obecnością barwników, konserwantów, przeciwutleniaczy, albo będąca reakcją psychogenną (nietolerancje idiopatyczne). Nietolerancje pokarmowe dzielą się na trzy rodzaje. Najpowszechniejsze są nietolerancje enzymatyczne, wynikające z braku odpowiednich enzymów. I tak, w przypadku nietolerancji mleka krowiego winny jest niedobór laktazy – enzymu rozkładającego cukier mleczny (laktozę), a w nietolerancji fruktozy – aldolazy B, czyli enzymu rozkładającego fruktozo-1-fosforan do fosfodihydroksyacetonu (DHAP) i aldehydu glicerynowego. Nietolerancję farmakologiczną natomiast może wywołać m.in. fenyloetyloamina zawarta w czekoladzie, serotonina obecna w bananach, pomarańczach, pomidorach i w śliwkach lub tyramina znajdująca się w kakao, serach dojrzewających i drożdżach piwnych. Nietolerancja może dotyczyć kazeiny i glutenu. Kazeina to białko mleka, zaś gluten jest białkiem roślinnym znajdującym się w pszenicy i innych pokrewnych ziarnach. Jeśli te białka, nazywane aminokwasami, nie zostaną rozłożone do prostszych form, zostają wydalone – wiele jest wypłukiwanych wraz z moczem. Nietolerancję pokarmową wykrywają specjalistyczne testy. Poszczególne testy określają nietolerancje kilkudziesięciu do kilkuset wybranych pokarmów. Jeżeli test wykaże podwyższone stężenie przeciwciał przeciwko konkretnemu produktowi żywnościowemu, należy go całkowicie wyeliminować z diety na okres 3-6 miesięcy. Często już po kilku dniach ustępują uciążliwe dolegliwości, takie jak przewlekły katar, wysypka czy inne objawy chorobowe, występujące u dziecka od dłuższego czasu. Po okresie 3-6 miesięcy należy wykonać test prowokacji poprzez wprowadzenie w niewielkiej ilości pokarmu, który dawał objawy nietolerancji. Należy obserwować dziecko i jeśli nie pojawiają się poprzednio obserwowane objawy chorobowe, to znaczy, że nietolerancja na dany produkt ustąpiła. W przypadku nietolerancji kilku pokarmów należy je wprowadzać po kolei.
Nietolerancja pokarmowa i alergie u dzieci z autyzmem
Dzieci z autyzmem miewają wiele problemów zdrowotnych. Mają upośledzony metabolizm, z czym wiąże się brak tolerancji na niektóre substancje. Dzieci ze spektrum autyzmu mają różne alergie, obniżoną odporność i często zapadają na różne infekcje wirusowe, grzybicze i bakteryjne. Mają kłopot z nieprawidłową pracą nerek i wątroby. Bardzo często są nadwrażliwe na gluten i kazeinę. Badania potwierdzają zatrucia ich organizmów rtęcią lub innymi metalami ciężkimi oraz pestycydami. Metale ciężkie przedostają się do organizmu człowieka na wiele sposobów, m.in. w wyniku jedzenia, oddychania. Toksyczne metale w śladowych ilościach są wszechobecne (w pokarmie, powietrzu) i mogą być wchłaniane nawet przez naszą skórę. Posiadają też zdolność bioakumulacji, czyli chemicznego wiązania się z cząsteczkami obecnymi wewnątrz organizmów ssaków. Jako takie są bardzo trudne do wydalenia i mogą odkładać się w organizmie człowieka. Akumulacja rtęci następuje najczęściej w rybach, zwłaszcza tuńczyku oraz dużych gatunkach drapieżnych, takich jak rekiny i ryby miecze. Jeśli metal ciężki dostaje się do naszego organizmu i podlega akumulacji szybciej niż nasz organizm jest go w stanie wydalić, to może to prowadzić do uszkodzenia tkanek i komórek nerwowych. Współczesny stan wiedzy pozwala na wysunięcie tezy, iż toksyczne substancje, takie jak ołów i rtęć, czy powszechnie obecne pestycydy, we wczesnym okresie dzieciństwa, a nawet przed narodzeniem dziecka, przyczyniają się do wielu zaburzeń neuronalnych oraz poznawczych.
Prawidłowo funkcjonujący układ pokarmowy rozkłada złożone pokarmy na składniki, które mogą być wchłonięte przez komórki i metabolizowane w celu uzyskania energii. Przewód pokarmowy u dzieci ze spektrum autyzmu niedostatecznie lub niewłaściwe wchłaniania składniki odżywcze w jelicie. U wielu dzieci występują zaburzenia trawienia kazeiny lub glutenu. Jeśli nie zostaną one rozłożone do prostszych form, zostają wydalone. Ponieważ dzieci z autyzmem mają „przeciekające jelito”, substancje te mogą zostać wprowadzone do krwiobiegu. Dodać należy, że wspomniane substancje po przeniesieniu do mózgu odznaczają się efektem przypominającym opioidy z potencjałem wielokrotnie większym niż morfina. Objawem takiego odurzenia jest życie we własnym świecie, trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, nieadekwatne emocje – płacz, chichotanie, zachowania stereotypowe – kołysanie się, powtarzające się ruchy, dziwny dobór obiektów zainteresowań, problemy żołądkowo-jelitowe, niewrażliwość na ból.
Wprowadzenie odpowiedniej diety u dzieci z autyzmem nie jest zadaniem prostym, ponieważ są one często uzależnione od przyjmowanych pokarmów. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że przywrócenie zdrowia jelitowego może być kluczem do wyleczenia układu immunologicznego dziecka i poprawy funkcji jego mózgu, warto taki trud podjąć. U dzieci ze spektrum autyzmu uczęszczających do Niepublicznego Punktu Przedszkolnego Effectis, do najczęściej stosowanych diet należą: hipoalergiczna, bezglutenowa, bezmleczna, bezcukrowa i przeciwgrzybiczna.
Dieta hipoalergiczna powinna być prowadzona przez lekarza, najlepiej dietetyka znającego problemy osób z autyzmem, aby uniknąć niedoborów dietetycznych i zadbać o odpowiednie suplementy. Po dokonaniu diagnozy potwierdzającej bądź wykluczającej alergię pokarmową ważne jest, aby pokarm alergizujący zupełnie zniknął z diety. Istotne może być tu nawet używanie innej deski czy noża do krojenia określonych produktów. Do produktów najczęściej alergizujących zalicza się na przykład: słodziki, sztuczne barwniki, konserwanty, substancje wzmacniające smak i zapach, mleko krowie, kozie i owcze, jaja kurze, pszenicę i inne zboża glutenowe, pomidory i seler, soję, z mięs – kurczaki, wieprzowinę, cielęcinę i wołowinę; oprócz tego alergizować mogą: orzechy, czekolada i kakao, owoce cytrusowe i drobne pestkowe oraz żywność produkowana przy użyciu pestycydów i sterydów tucznych. W przypadku stosowania diety hipoalergicznej powinno się kupować jedynie podstawowe produkty żywnościowe, nieprzetworzone przez przemysł spożywczy. Ważne, aby dieta była dietą rotacyjną, czyli pokarm stosowany jednego dnia nie powtarzał się w dwóch następnych.
Dieta bezglutenowa polega na eliminacji glutenu, czyli białka zawartego w pszenicy, życie, jęczmieniu, owsie i ich przetworach. Dieta ta jest stosowana na stałe u osób z celiakią, czasowo u osób z autyzmem. Polecana jest również w innych poważnych schorzeniach, np. chorobie nowotworowej. Diety bezglutenowej należy przestrzegać rygorystycznie, gdyż nawet niewielka ilość glutenu lub kazeiny może powodować u dziecka regres i biegunkę utrzymującą się przez długie dni.
W diecie bezglutenową dzieci spożywają substytuty chleba na bazie ryżu lub ziemniaków, jedzą pieczony chleb, czy ciasto z nieszkodliwej mąki.
Dieta bezmleczna to eliminacja z pożywienia mleka krowiego. W przypadku tej diety często należy dodatkowo usunąć mleko innych ssaków, np. owcy czy kozy, a z mięs – cielęcinę i wołowinę. Dietę bezmleczną stosuje się nie tylko z powodu alergii lub nietolerancji mleka, jest ona obowiązkowa także w pierwszym etapie diety bezglutenowej. Stosując tę dietę, należy zadbać o dostępność wapnia. Do produktów bogatych w ten pierwiastek należą np.: brokuły, fasola biała, jogurt, migdały, rzepa, szpinak gotowany, tofu, botwinka, jajka; z ryb – łosoś i sardynki.
Dieta bezcukrowa i przeciwgrzybiczna jest zalecana na rozpoczęcie procesu leczenia jelit dzieci ze spektrum autyzmu. Wyeliminowanie pokarmów zawierających cukier powinno być przeprowadzone przynajmniej dwa tygodnie przed wprowadzeniem leków przeciwgrzybicznych. Podawanie leku zabijającego drożdżaki mija się z celem, gdy jednocześnie dostarczamy ich ulubiony pokarm – cukier. Cukry odżywiające drożdżaki – sacharoza, glukoza, fruktoza, galaktoza, miód, brązowy cukier, syrop klonowy, syrop ryżowy bardzo niekorzystnie wpływają na zdrowie dzieci ze spektrum autyzmu. Jeśli koniecznie jest potrzebny substytut cukru, to może być nim stevia bądź ksylitol. W okresie stosowania diety bezcukrowej i przeciwgrzybicznej powinny być wykluczone również owoce i soki owocowe. Dodajmy, że do naturalnych substancji przeciwgrzybicznych należą ekstrakt z nasion grejpfruta, oregano oraz czosnek. Polecanym lekiem, często stosowanym w terapii przeciwgrzybicznej jest nystatyna. Jest ona bezpieczna, ponieważ nie wchłania się do krwi, lecz pozostaje w przewodzie pokarmowym. Pamiętać należy, że gdy drożdżaki są zagładzane brakiem cukru i dodatkowo zabijane przez leki i produkty przeciwgrzybiczne, następuje nasilenie uwalniania toksycznych półproduktów, wywołujących działania niepożądane, mogące przypominać objawy grypy, zwiększoną nadreaktywność, autostymulacje i inne objawy autystyczne.
Wiele dzieci ze spektrum autyzmu wyraźnie cierpi z powodu zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego. Większość niestety nie może, nie umie powiedzieć o swoim dyskomforcie. Odpowiednio dobrana dieta może być w ich przypadku prawdziwą pomocą i ulgą. Stosowanie specjalistycznych diet u dzieci ze spektrum autyzmu, mimo braku naukowych weryfikacji, zdaniem rodziców przynosi wiele pozytywnych zmian w funkcjonowaniu dzieci.
Wybiórczość pokarmowa
Wybiórczość pokarmowa to specyficzny i trwały wzorzec zachowania, polegający na odmawianiu spożywania pokarmów, które nie należą do grupy preferowanej przez dziecko. Może ono preferować te produkty, które mają charakterystyczną konsystencję, które reprezentują określoną markę handlową lub występują wyłącznie w jednym smaku, czy kolorze.
Wybiórczości pokarmowej towarzyszą zwykle specyficzne zachowania, np. opór przed samodzielnym jedzeniem, dławienie się, reagowanie odruchem wymiotnym, wypluwanie jedzenia, trudności z żuciem pokarmów oraz ich połykaniem, zabawa jedzeniem, podwyższony niepokój i poziom pobudzenia, a nawet zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Dziecko z wybiórczością pokarmową zazwyczaj bez zastrzeżeń je produkty z grup preferowanych, z niechęcią odnosi się do tych, których nie akceptuje, natomiast nowe produkty wywołują u niego niepokój.
Wybiórczość pokarmowa to zaburzenie występujące we wczesnym okresie dzieciństwa. Dziecko z tym zaburzeniem nie ma trudności w spożywaniu akceptowanych posiłków. Odmawia natomiast spożywania posiłków o innym smaku, zapachu, konsystencji, a czasami kolorze. Początek problemu pojawia się w okresie, w którym wprowadza się do diety nowe pokarmy. Czasami dieta kilkuletniego (lub starszego) dziecka z tym zaburzeniem ogranicza się do kilku akceptowanych potraw. Takie odżywianie staje się problemem, kiedy jest przyczyną niedoborów witamin, żelaza, cynku, białka lub prowadzi do zaburzeń motoryki jamy ustnej (gdy dziecko unika pokarmów stałych); może też powodować, że dziecko gorzej rozwija się fizycznie. Przyczyny tego zaburzenia mogą być różne. Mogą być związane z zaburzeniami integracji sensorycznej, wynikającej z nadwrażliwości w zakresie narządów zmysłów jamy ustnej lub zmysłu węchu. Inne przyczyny to zbyt późne urozmaicenie diety, niewłaściwe zachowania wobec jedzenia w rodzinie (dziecko wzoruje się na ograniczonych upodobaniach żywieniowych rodziców). Czasem odmawianie jedzenia jest dla dziecka korzystne ze względu na uzyskiwanie dodatkowej troski i uwagi ze strony rodziny. Odmowa jedzenia może być też jedną z form kontrolowania otoczenia w ramach nasilonych zachowań buntowniczych u dziecka.
Zaburzenia sensoryczne, a wybiórczość pokarmowa
Jeżeli dziecko przejawia wyraźne problemy z jedzeniem, wskazana jest diagnostyka pediatryczna i psychologiczna. Niektórym dzieciom w pokonywaniu trudności pomóc może terapia integracji sensorycznej. W przypadku, gdy zaburzeniom towarzyszy opóźnienie motoryki jamy ustnej (dziecko nie potrafi gryźć i żuć) lub współwystępuje wada wymowy, wskazane są zajęcia logopedyczne. Nasilona wybiórczość pokarmowa może być symptomem całościowych zaburzeń rozwojowych ze spektrum autyzmu.
U dzieci z zaburzeniami sensorycznymi inaczej działają zmysły: słuchu, smaku, węchu, wzroku, dotyku, równowagi i propriocepcji. Osoby ze spektrum autyzmu są nadwrażliwe bądź odznaczają się zbyt niską wrażliwością. Problemy z jedzeniem u tych dzieci wynikają z kłopotów z rozróżnianiem
smaków. Dzieci zbyt wrażliwe mają kłopoty z przyjmowaniem pokarmów, co wpływa na ich zdrowie.
Z kolei dzieci ze zbyt małą wrażliwością smakową są niebezpieczne dla siebie ze względu na tendencję jedzenia wszystkiego, co pociąga ich kolorem lub zapachem. Większość dzieci z autyzmem cierpi z powodu zaburzeń czucia w jamie ustnej i dlatego nie lubi doznania, jakie wywołuje gryzienie pokarmu. Dodatkową trudnością bywa napięcie mięśniowe, które nie określa siły, z jaką możemy używać grupy poszczególnych mięśni. Innym ważnym powodem kłopotów z przeżuwaniem jest nadwrażliwość na dźwięki. Odgłosy wydawane w trakcie przeżuwania mogą być nie do zniesienia dla dziecka cierpiącego na autyzm. Rozwiązaniem wymienionych wyżej problemów jest trening jedzenia. Takie treningi sensoryczne przeprowadzane są w Terapeutycznym Punkcie Przedszkolnym Effectis. W treningu biorą udział dzieci zarówno z nadwrażliwością, jaki i dzieci ze zbyt małą wrażliwością smakową.
Jeśli dziecko przejawia nadwrażliwość smakową, powinno w ramach takiego treningu otrzymywać najpierw bardzo delikatne potrawy słodkie bądź słone, w których nie ma przypraw. Nowe jedzenie (kwaśne bądź gorzkie) powinno otrzymywać w niewielkich ilościach (kropelkach, kawałeczkach) wymieszane z innym, znanym sobie jedzeniem. Takie kawałki kładziemy najpierw na podniebieniu języka, a następnie na jego czubku. Zawsze mówimy, co to za smak. Powtarzając wielokrotnie i cierpliwie taką procedurę. Dziecko ze zbyt małą wrażliwością smakową powinno być chronione przed wszystkimi substancjami, które mogłyby być trujące. Dzieci, które mają zbyt małą wrażliwość smakową powinny zaczynać trening od smaku gorzkiego. Następnie wprowadzany jest smak kwaśny. Później smak słony – na czubek języka i po kolejnych dwóch tygodniach smak słodki, również w to samo miejsce.
Jeszcze inną procedurę stosujemy, gdy dziecko odczuwa tzw. biały szum, czyli nieustannie czuje w ustach jakiś wewnętrzny smak, który absorbuje całą jego uwagę. Trening w tym przypadku rozpoczynamy od smaku, który dziecko znosi najlepiej. Ważne, aby dziecko nie czuło tego smaku. Jeśli dziecko nauczy się tolerować smaki, warto uczyć ich rozróżniania, dając coś do spróbowania i mówiąc, co to jest. Najlepiej zaczynać od smaku słodkiego i słonego podawanego na czubku języka. W uczeniu rozpoznawania smaków niezmiernie ważna jest cierpliwość i powtarzalność.
Dość duża grupa dzieci ze spektrum autyzmu wprowadza wiele rytuałów związanych z posiłkami. Spożywa np. pokarmy o określonej barwie, tylko w ustalonej kolejności, w określonym miejscu, itd. Rytuały są często efektem lęku i wynikają z braku poczucia bezpieczeństwa. W wyjściu z rytuałów warto pomagać, pierwszy krok to uczynienie, aby te wszystkie reguły, rytuały, formułki stawały się wspólne. W Niepublicznym Punkcie Przedszkolnym Effectis na stałe wprowadzony został „Plan Dnia”, oparty na znakach i słowach, tworzony z dobrze zaplanowanym czasem i miejscem na posiłek. Plan tworzony jest wspólnie z dzieckiem. Takie rozwiązanie powoduje, iż samo układanie planu staje się rytuałem. Terapeuci w NPP Effectis dbają o to, aby wszystko odbywało się na wspólnych warunkach, z poszanowaniem odrębności każdego dziecka.
Korzystając z pomocy psychologa rodzic może otrzymać konkretne wskazówki dotyczące postępowania w sferze odżywiania, by aktywnie uczestniczyć w programie terapeutycznym.
mgr Katarzyna Orłowska
psycholog, oligofrenopedagog
„Effectis” Niepubliczny Punkt Przedszkolny
dla dzieci z autyzmem
Warszawa, Ursynów
- Pod Lipą 1, lok. nr 2
+48 505 868 502
