Komunikacja alternatywna i wspomagająca – część I
Co to jest komunikacja?
Komunikacja językowa to proces porozumiewania się ludzi za pomocą znaków językowych. Proces ten charakteryzuje się swoją złożonością, wielowymiarowością i długotrwałością. Nie wszyscy jednak są w stanie opanować porozumiewanie się za pomocą mowy bądź też w trakcie życia tracą taką zdolność. W takiej sytuacji niezbędnym wydaje się wprowadzenie komunikacji alternatywnej i wspomagającej, która zastępuje lub uzupełnia naturalną mowę i umożliwia osobom niemówiącym lub mówiącym w ograniczonym stopniu przekazywanie i odbieranie komunikatów.
Aby dokładnie zrozumieć komunikację alternatywną, musimy najpierw skupić się na pojęciu samej komunikacji. Ludzie na całym świecie porozumiewają się między sobą za pomocą znaków językowych. Przekaz treści, czyli komunikatu następuje od nadawcy (osoby mówiącej) do odbiorcy (osoby słuchającej) i jest nazywany aktem komunikacji językowej. Można to robić określonym kanałem komunikacyjnym, np. poprzez dotyk, wzrok, słuch (alfabetem Braille’a, gestami, pismem, mową). Jeśli nadawca komunikatu ma określone intencje wobec odbiorcy, np. zadaje pytanie, wyraża prośbę lub też groźbę, mamy wtedy do czynienia z aktem komunikacji. Komunikacja jest udana tylko w przypadku, gdy odpowiednie komunikaty trafiają do właściwego odbiorcy i zostają należycie zinterpretowane, tj. zgodnie z intencją nadawcy.
Na co dzień spotykamy się z różnymi typami komunikacji. Komunikacja werbalna to podstawowy sposób komunikacji międzyludzkiej, której środkiem jest język mówiony (mowa). Aby mogła mieć miejsce, muszą istnieć osoby: nadawca i odbiorca, które porozumiewają się określonym kodem (językiem), znanym obu osobom. Komunikacja werbalna charakteryzuje się dwiema formami: ustną i pisemną. Komunikacji werbalnej często towarzyszy komunikacja niewerbalna. W trakcie rozmowy pomiędzy dwiema osobami lub też w grupie osób zaobserwować można ich mimikę i gesty, które dopełniają komunikaty mówione i wyrażają konkretne emocje osób komunikujących się. Określoną rolę odgrywa tu też: a) kontakt wzrokowy, który ułatwia komunikowanie się (nie powinien być jednak zbyt długi i natarczywy), b) dystans fizyczny, który jest obrazem dystansu psychicznego, c) postawa ciała (otwarta – ułatwia porozumiewanie się, wskazuje na poczucie bezpieczeństwa i pewność siebie, natomiast skrzyżowane ramiona czy nogi, odwracanie się bokiem wskazują na poczucie zagrożenia i chęć obrony), d) ton głosu, który sygnalizuje rozmówcy nasze zainteresowanie, e) ważne jest też odpowiednie akcentowanie słów, robienie przerw, dostosowywanie rytmu wypowiedzi do odbiorcy.
Co komunikujemy?
Komunikować możemy dosłownie wszystko: potrzeby własne (gdy np. oczekujemy pomocy, chcemy wyjechać na wakacje, jesteśmy głodni), nastroje (jak np. radość, złość, smutek, strach), empatię, chęć lub niechęć uczestniczenia w interakcji społecznej. Poprzez komunikaty wyrażamy siebie czy odnosimy się do konkretnej sytuacji, która ma miejsce w naszym otoczeniu. Porozumiewamy się z innymi w celu uzyskania różnych informacji czy zainicjowania pewnych działań.
Jeżeli chcemy być dobrze zrozumiani, musimy przekazywać informacje spójne. Niezbędna jest także umiejętność prawidłowego rozumienia (odbioru) komunikatów wysyłanych przez innych. Spójność przekazu występuje wtedy, gdy znaczenie komunikatu we wszystkich trzech kanałach (dotykowym, wzrokowym, słuchowym) jest podobna. Zdarza się, że odbiorca otrzymuje sprzeczne informacje i nie może wnioskować o intencjach nadawcy komunikatu. W takiej sytuacji przekaz z jednego kanału jest inny niż w pozostałych dwóch. Mamy wtedy do czynienia z podwójnym komunikatem. Będąc w takiej sytuacji, odbiorca uważa za prawdziwy przekaz z poziomu niewerbalnego i robi to w sposób nieświadomy.
Dla kogo jest komunikacja alternatywna i wspomagająca?
W społeczeństwie żyje wiele osób, które mają utrudniony dostęp do komunikacji lub też całkowicie utraciły możliwość komunikowania się. Powoduje to u nich, a także ich rodzin, uczucie pozostawania w samotności i niezrozumienia przez innych. Zdarza się, że nie mają wtedy szans na rozwój i aktywne uczestniczenie w życiu społecznym. Systemy alternatywnej i wspomagającej komunikacji (AAC – Augmentative and Alternative Communication) powstały, aby umożliwić osobom w rożnym stopniu niepełnosprawnym w obszarze komunikacji przekazywanie informacji i odbieranie ich z sukcesem. Dla osób niemówiących – AAC to „metody alternatywne”, zastępujące mowę, czyli będące swoistą jej protezą. Dla osób, u których mowa rozwinęła się, ale w stopniu niewystarczającym do efektywnego komunikowania się z innymi – AAC to „metody wspomagające”, wspierające mowę. Grupa osób korzystających z dobrodziejstw AAC jest duża. Należą do niej: osoby w każdym wieku, z porażeniem mózgowym, które w związku ze spastycznością (ruchami mimowolnymi) nie są w stanie kontrolować swoich narządów mowy, osoby z niepełnosprawnością intelektualną, z zespołami genetycznymi – m.in. Zespołem Downa, osoby z dysfazją rozwojową, osoby z trudnościami w sferze artykulacji, z agnozją słuchową, także osoby neurotypowe po wypadkach oraz osoby z autyzmem.
Zaburzony rozwój komunikacji jest jednym z kryteriów diagnostycznych autyzmu. W obszarze komunikacji niewerbalnej rozpoznaje się tu: brak wzajemności – naprzemienności w interakcji, brak wspólnego pola uwagi i interakcji „na temat”, unikanie kontaktu wzrokowego, ubogą gestykulację, specyficzne wokalizacje, ubogą ekspresję mimiczną („twarz amimiczna”). U osób z diagnozą autyzmu w zakresie mowy czynnej specyficzne zaburzenia to: brak mowy czynnej u ok. 25% tej populacji, opóźnienia w rozwoju mowy w zakresie słownictwa, składni, wymowy, pragmatyki, regresje w rozwoju językowym i społecznym oraz specyficzne cechy mowy, odwracanie zaimków, brak użycia zaimka „ja”, tendencja do tworzenia neologizmów, deficyty w artykulacji, język stereotypowy, echolalie, perseweracje (teksty piosenek, pytania), dosłowność rozumienia komunikatów oraz ubóstwo językowe i zaabsorbowanie niektórymi tematami. Dla wielu osób z diagnozą autyzmu systemy alternatywnej i wspomagającej komunikacji (AAC – Augmentative and Alternative Communication) to często jedyny sposób na rozwinięcie umiejętności komunikacyjnych i dlatego też trudny do przecenienia.
Co to jest komunikacja alternatywna i wspomagająca?
Komunikacja alternatywna i wspomagająca (alternative and augmentative communications – AAC) obejmuje procesy uzupełniające lub zastępuje naturalną mowę oraz pismo w celu zmaksymalizowania umiejętności komunikacyjnych ich użytkowników, niezbędnych do skutecznego porozumiewania się i społecznego funkcjonowania w codziennym życiu. Łączy w sobie działania profilaktyczne, diagnostyczne i terapeutyczne, które mają za zadanie usunąć wszelkie niepowodzenia komunikacyjne oraz przywrócić umiejętności skutecznego i funkcjonalnego porozumiewania się dzieci i osób dorosłych, bez względu na rodzaj i złożoność objawów, a także przyczyny i skutki zaistniałych dysfunkcji, zaburzeń lub ograniczeń. Specyfika alternatywnych i wspomagających form komunikowania się wyraża się głównie w sposobach postępowania usprawniającego, z wykorzystaniem czterech integralnych elementów: symboli, strategii, technik i pomocy komunikacyjnych. Dzięki wykorzystaniu gestów (np. języka migowego), obrazów, symboli i przedmiotów (np. klocków słownych) osoby z zaburzeniami mowy mogą wyrażać swoje myśli, uczucia, a także podejmować samodzielne decyzje.
Głównym celem komunikacji alternatywnej i wspomagającej jest pomoc osobom w porozumiewaniu się z otoczeniem. Występują jednak między nimi pewne różnice. Komunikacja alternatywna przewidziana jest dla osób, które całkowicie utraciły zdolność mówienia, np. w wyniku udaru mózgu lub nigdy jej nie nabyły i nie są w stanie jej przyswoić. Metody alternatywne mają za zadanie w całości zastąpić język mówiony. Natomiast komunikacja wspomagająca przewidziana jest dla osób, które posługują się mową, ale w sposób ograniczony, np. kiedy mowa jest niewyraźna. Pomoc polega na wzbogaceniu ich kompetencji komunikacyjnych i ułatwieniu komunikowania się.
Komunikacja alternatywna i wspomagająca dla wielu jest szansą opanowania umiejętności językowych, a przede wszystkim szansą na rozwój mowy werbalnej. Stosowanie metod AAC wraz z mową ma istotny wpływ na jej doskonalenie. Na pewno w żaden sposób jej nie ogranicza czy też całkowicie nie hamuje. Rodzice dzieci z zaburzeniami mowy mają często obiekcje przed wprowadzeniem przez terapeutów zastępczych form komunikowania się. Obawiają się, że ich dzieci będą porozumiewały się z otoczeniem wyłącznie za pomocą obrazków i gestów. Jest to myślenie bardzo mylne. Dzieci, które porozumiewają się za pomocą symboli, wraz z pojawieniem się u nich mowy, zastępują obrazki i gesty słowem mówionym. Komunikację alternatywną i wspomagającą można stosować równolegle z innymi metodami terapeutycznymi. Warto dodać, że mimo wielu starań terapeutów i najbliższego otoczenia, mowa werbalna nie zawsze musi się pojawić. Komunikacja nie równa się mowie, podobnie jak mowa nie jest równa komunikacji.
Rodzaje AAC ze względu na modalność czyli medium, które jest nośnikiem znaczenia
Przekazanie informacji od nadawcy do odbiorcy może dziać się poprzez różne media. Historyczni Indianie w Ameryce Północnej przekazywali informacje przez znaki dymne, w kulturach plemiennych informację o przynależności grupowej niósł taniec lub rodzaj noszonych ozdób. W świecie, który nas otacza, wbrew pozorom, odbieramy dużo informacji poprzez media, które mową nie są, np.: karta papieru z napisem „dyplom”, nazwą uczelni i podpisem rektora oznacza, że ktoś przez kilka lat pozyskiwał wiedzę i proces ten zakończył z sukcesem (przedmiot jako znak), światła w samochodzie jadącym przed nami informują: „zwalniam”, „wyprzedzam”, „skręcam” (znaki świetle), dzwonek w szkole to informacja o końcu lekcji lub przerwy (znak dźwiękowy), obrazkowo-słowna instrukcja złożenia mebli ze sklepu IKEA to znaki graficzne.
Co więc przekazuje nam informację? Nośnikiem znaczenia może być, jak widać: przedmiot, gest, znak graficzny, postawa ciała, tembr głosu, prozodia, słowo.
Z tego właśnie bogactwa czerpią systemy alternatywnej i wspomagającej komunikacji.
W AAC nośnikiem znaczenia czyli znakiem mogą być: obiekty – przedmioty (znaki przestrzenno-dotykowe), gesty (znaki manualne) lub zdjęcia, obrazki, piktogramy, symbole, zapisane wyrazy (znaki graficzne) – o różnym stopniu abstrakcyjności. Od możliwości percepcyjnych i poznawczych klienta zależy, co uczynimy dla niego znakiem.
Szczegółowa gradacja abstrakcyjności znaków w AAC przedstawia się następująco: a) obiekty konkretne – te, które rzeczywiście będą użyte do wykonania czynności, którą oznaczają (np. łyżka, którą zjem zupę, oznacza posiłek), b) obiekty symboliczne – przedmioty, które przypominają te konkretne, ale nie są używane bezpośrednio do realizacji czynności (np. realny fragment układanki lub pionek od gry oznacza gry stolikowe), c) zdjęcia (np. zdjęcie klienta jadącego na rowerze lub ćwiczącego na siłowni plenerowej oznacza aktywność na świeżym powietrzu), d) rysunki (np. obrazek przedstawiający dziecko przy stoliku oznacza naukę), e) piktogramy (np. schematyczne przedstawienie ludzika z gąbką oznacza „mycie się”), f) etykiety (np. zapis słowny „obiad” oznacza główny posiłek w ciągu dnia).
Obecnie najczęściej stosowane systemy znaków i pomocy w służbie alternatywnej i wspomagającej komunikacji to: a) Program Językowy Makaton (znaki manualne, gesty), b) Piktogramy (PIC) – Pictogram Ideogram Communication, PCS – Picture Communication Symbols oraz PECS – Picture Exchange Communication System (znaki graficzne) oraz c) komunikatory z nagrywanym głosem (np.: „talkery”, „gotalk”, SystemSensor), specjalistyczne urządzenia z tablicami dynamicznymi i syntezatorem głosu (np.: „TechTalk”, „Smart Talk/Scan”) oraz tablety i telefony z programami do komunikacji (elektroniczne pomoce komunikacyjne), (o czym szerzej opowiemy – w drugiej części niniejszego artykułu).
Co wybrać? Czyli diagnoza funkcjonalna pod kątem gotowości klienta do wprowadzenia AAC
Diagnoza funkcjonalna obejmuje wywiad z rodzicem / opiekunem prawnym klienta oraz obserwację bezpośrednią. Wyboru systemu znaków dokonuje się po szczegółowej analizie możliwości i potrzeb klienta. Gdy klient ma problemy w obszarze motoryki małej i koordynacji – uczenie go systemu opartego na gestach może okazać się błędnym pomysłem. Gdy jednak ma dobrze rozwiniętą percepcję wzrokową, ale np. niesprawne palce w wyniku zaburzeń neurologicznych, można zaproponować mu posługiwanie się planszą komunikacyjną, na której będzie precyzyjnie wskazywać piktogramy za pomocą wskaźnika umieszczonego stabilnie na śródręczu.
Przy wyborze systemu AAC należy pamiętać także o uwzględnieniu możliwości i potrzeb najbliższego otoczenia klienta (bliskich i opiekunów, nauczycieli w szkole, opiekunów w ŚDS, trenerów pracy w WTZ itd.), albowiem to z niego będą wywodzić się partnerzy komunikacyjni klienta i jako takie, będzie ono immanentnym elementem codziennego procesu komunikacji. Jeśli proponowany system komunikacji okaże się z jakichś przyczyn za trudny w codziennej realizacji i nie będzie on stosowany konsekwentnie, to zasadność wprowadzania go staje pod znakiem zapytania.
Przykładowo: gdy występuje duże prawdopodobieństwo gubienia ikon, nie jest zasadne proponowanie klientowi i jego najbliższym książki komunikacyjnej w systemie PECS z ruchomymi ikonami układanymi na pasku zdaniowym, albowiem w sytuacji ubożenia książki komunikacyjnej, można spodziewać się frustracji i zniechęcenia klienta.
Podczas określania profilu komunikacji bierzemy także pod uwagę historię komunikacji: naturalne sposoby, jakimi klient próbował komunikować się z otoczeniem dotychczas oraz to, czy były kiedykolwiek podejmowane próby wprowadzania jakiegoś systemu komunikacji alternatywnej lub wspomagającej.
Elementem diagnozy tego, co może być dla klienta nośnikiem znaczenia, jest także określenie poziomu rozumienia znaków. Badanie polega na dopasowywaniu obiektów trójwymiarowych do zdjęć, obrazków, piktogramów oraz etykiet (zapisanych nazw obiektów).
Podczas obserwacji bezpośredniej w trakcie diagnozy oceniamy:
a) sprawność motoryczną: motorykę małą, koordynację oko-ręka (np. czy klient izoluje palec wskazujący i jest w stanie wskazywać precyzyjnie znaki graficzne lub odczepiać z kart książki komunikacyjnej i przyczepiać na pasku zdaniowym ruchome ikony),
b) możliwości poznawcze (czy klient jest wstanie zrozumieć powiązanie semantyczne pomiędzy danym obiektem, gestem lub znakiem graficznym desygnatem),
c) wzrokowe i słuchowe możliwości percepcyjne (jakiej wielkości i w jakich barwach znaki są najbardziej rozpoznawalne i czytelne dla klienta),
d) umiejętności imitacji,
e) umiejętność dzielenia wspólnego pola uwagi,
f) poziom rozwoju mowy biernej (rozumienie mowy),
g) spontaniczne wokalizacje,
h) poziom imitacji samogłosek, sylab, wyrazów dźwiękonaśladowczych,
i) znajomość liter,
j) umiejętność odczytywania ze zrozumieniem sylab, wyrazów lub zdań.
Zasady wprowadzania AAC
Wybór systemu komunikacyjnego, jakiego zamierzamy uczyć klienta, to nic innego jak decyzja, co do poziomu abstrakcyjności stosowanego rodzaju znaków i ich cech fizycznych (znak trójwymiarowy czy dwuwymiarowy, jego wielkość, skala barw, faktura). Następnie, w zależności od postępów klienta, na bieżąco podejmujemy decyzje o tym, ile znaków będzie prezentowane naraz w procesie uczenia oraz jak będą eksponowane.
Pracę zaczynamy kolejno od nauki zauważania sygnału niosącego informację (nośnika znaczenia symbolicznego), nauki rozpoznawania znaku oraz nauki wyodrębniania znaku spośród innych (1 z 2, potem 1 z większej ilości znaków).
Następnie terapeuta sporządza tablice wyboru, na których znajduje się słowo „CHCĘ” plus 2 rzeczy do wyboru, z których jedna jest atrakcyjna, a druga nieprzydatna. Jest to etap nauki, czym jest sam wybór. Kiedy intencjonalne i świadome dokonywanie wyboru jest umiejętnością opanowaną – wprowadza się do wyboru dwie rzeczy, obie potencjalnie atrakcyjne (np. „CHCĘ” [masować] – „rękę” vs. „plecy”).
Kolejnym krokiem jest nauka tzw. słownictwa rdzeniowego: „chcę” / „nie chcę”, „jest” / „nie ma”, „lubię” / „nie lubię”, „iść do” oraz wprowadzanie znaków na określenie: osób z najbliższego otoczenia, miejsc najczęstszego przebywania, najczęstszych aktywności i przedmiotów z nimi związanych, ulubionych rzeczy i aktywności. W końcu wprowadzamy kolejno kategorie: części ciała, ubrania, odczucia, owoce, warzywa, pojazdy, zwierzęta, zabawki, opinie, kształty, kolory, cechy, relacje przestrzenne (nad, pod, obok, w, na, za, przed), stopniowanie natężenia cech (np. mniejszy – większy) i pojęcia matematyczne (zliczanie, ilość, kolejność, tyle samo).
Początkowo na każdej planszy umieszczamy 1-2 słowa rdzeniowe i kilka słów do połączenia, np: a) „CHCĘ” plus: „pić” / „jeść” / „odpocząć” / „do toalety”, b) „IŚĆ DO” oraz „NIE MA” plus zdjęcia / piktogramy określonych osób z otoczenia, c) „CHCĘ” plus: „huśtawka” / „karuzela” / „wolno” / „szybko”. Ostatnim krokiem jest wycofanie słów rdzeniowych z pojedynczych plansz i przeniesienie ich na dodatkową zakładkę w książce komunikacyjnej tak, aby można było używać ich z wyrazami z różnych jej stron. Kiedy klient opanuje spontaniczne, samodzielne i intencjonalne posługiwanie się książką komunikacyjną – można zaproponować mu już elektroniczną pomoc komunikacyjną z syntezatorem mowy, operującą tymi samymi ikonami.
Materiał opracowany został przez specjalistów z Niepublicznego Punktu Przedszkolnego „Effectis”
Paulina Grzebalska, Małgorzata Kotowska
„Effectis” Niepubliczny Punkt Przedszkolny
dla dzieci z autyzmem
Warszawa, Ursynów
- Pod Lipą 1 ok. nr 2
+48 505 868 502
