ZACHOWANIA TRUDNE W AUTYZMIE – PORADNIK DLA RODZICA

Praca z dziećmi z autyzmem to ciągłe podejmowanie wyzwań. W Niepublicznym Punkcie Przedszkolnym Effectis (terapeutycznej placówce dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu) codziennie zadajemy sobie pytanie jak najlepiej możemy pomóc naszym podopiecznym? W poniższym artykule przedstawiamy poradnik dla rodziców dotyczący zachowań trudnych u dzieci. Powiemy sobie czym są zachowania trudne, jakie są przyczyny ich powstawania oraz o sposobach ich przezwyciężania. Serdecznie zapraszam do lektury.

Mirosław Wiśniewski

oligofrenopedagog,
dyrektor pedagogiczny NPP Effectis

 

Zachowania trudne, które pojawiają się u dzieci ze spectrum autyzmu, budzą u rodziców poczucie bezradności i strachu. Często rodzice nie wiedzą jak powstrzymać agresję u dziecka. Bardzo ważne jest poznanie i zrozumienie przyczyn trudnych zachowań, aby wiedzieć w jaki sposób sobie z nimi radzić.

Autyzm to całościowe zaburzenie rozwoju, dlatego aby móc zrozumieć dzieci z autyzmem, należy poznać ich sposób myślenia, przetwarzania informacji i komunikowania się z innymi ludźmi. Dla dzieci z autyzmem ważna jest potrzeba stałości i przewidywalności. Występujące u nich – schematyzm zachowań, oporność na zmiany, powtarzające się czynności rutynowe, zaburzenia funkcji językowych i komunikacyjnych, niskie interakcje społeczne w dużej mierze przyczyniają się do powstawania agresji. Dziecko, które nie potrafi wyrazić własnych uczuć, czy określić swoich potrzeb, w sytuacjach dla niego trudnych może przejawiać niepohamowane ataki złości. Niemniej jednak, trudne zachowania dziecka stwarzają problem ludziom, którzy znajdują się w jego najbliższym otoczeniu. Dlatego, aby móc przejąć odpowiedzialność za niepożądane zachowanie dziecka, należy wypracować metody radzenia sobie z nimi. Głównym celem dla terapeutów, jak i rodziców jest nauczenie dziecka pożądanych i społecznie akceptowanych form zachowań. To na nich spoczywa odpowiedzialność, aby za pomocą własnego zachowania prowadzić do zmniejszania się ryzyka występowania agresji u dziecka.

Definicja trudnych zachowań

Zachowania trudne określane są jako działania, które swoją częstotliwością, nasileniem i czasem trwania prowadzą do niebezpieczeństwa fizycznego nie tylko osób je wywołujących, ale także ludzi z ich najbliższego otoczenia (rodziców, opiekunów, terapeutów, nauczycieli, rówieśników). Do takich zachowań można zaliczyć:

• agresję (uderzanie, kopanie, gryzienie, drapanie, ciągnięcie za włosy, uderzanie przedmiotami w innych ludzi);
• autoagresję (samookaleczanie, gryzienie rąk, uderzanie głową o ścianę, uderzanie w głowę inną częścią ciała lub uderzanie w siebie przedmiotami);
• rzucanie przedmiotami, niszczenie mienia;
• ucieczki, odchodzenie od stołu;
• krzyk, napady złości.

Zachowania trudne często nazywane są jako zachowania odbiegające od normy, problemowe i nieadaptacyjne. Rozpoznawane są na podstawie skutków jakie wywołują, a to czy dane zachowanie można uznać za trudne i wymagające działania zależy od wielu czynników. Za zachowania trudne można przyjąć takie zachowania, które:

• są niebezpieczne dla osoby, która je wywołuje, jak również dla osób z jej otoczenia;
• przez formę lub nasilenie są nieodpowiednie do poziomu rozwoju i wieku dziecka;
• są nieadekwatne do panujących norm społecznych;
• zakłócają proces uczenia się nowych umiejętności;
• powodują stres u osób z najbliższego środowiska.

Przyczyny powstawania zachowań trudnych

Agresja i inne zachowania trudne często są główną aktywnością dziecka i tym samym stanowią stały wzór zachowania. Ważne jest to dlaczego u dziecka pojawiają się takie zachowania.

Według teorii behawioralnej zachowania niepożądane są wynikiem wzajemnej zależności pomiędzy daną jednostką, a wydarzeniami środowiskowymi. Teoria ta zakłada dwie hipotezy odnoszące się do powstawania owych zachowań.
Po pierwsze, zachowania te mogą być reakcją na środowisko, które pozbawione jest stymulacji (pobudzanie działania organizmu za pomocą bodźca fizycznego). Oznacza to, że dziecko angażuje się w zachowania niepożądane, aby móc zwrócić na siebie uwagę innych lub mieć dostęp do pożądanej rzeczy, aktywności. Przykładem może być następująca sytuacja: dziecko po skończonej zabawie nie chce posprzątać rozrzuconych przedmiotów, ponieważ woli w tym czasie odpoczywać. Zaczyna pokładać się na podłodze, kopać nogami i krzyczeć. Nagrodą dla dziecka byłoby zwrócenie na siebie uwagi rodzica i pozwolenie mu na nie kontynowanie zadania.

Po drugie, zachowania trudne mogą pojawiać się w sytuacjach trudnych i stresujących dla dziecka, np. gdy odczuwa ból lub gdy stawiane są mu wysokie wymagania, którym nie potrafi sprostać. Wtedy też agresja jest dla dziecka głównym czynnikiem poradzenia sobie z poczuciem zagrożenia. Dziecko zaczyna angażować się w zachowania niepożądane, ponieważ nie zna innej formy komunikacji.

Zatem zachowania agresywne i autoagresywne często stanowią odpowiedź dziecka na jego frustrację, spowodowaną między innymi:

• chęcią zwrócenia na siebie uwagi;
• utratą nagrody, pożądanej rzeczy, aktywności;
• uniknięciem sytuacji trudnej, stresującej;
• odczuwaniem bólu fizycznego

Występujące u dziecka z autyzmem zachowania trudne spowodowane są również ograniczonymi wzorcami zachowań lub aktywności. W głównej mierze mają one charakter schematyczności, sztywności w zachowaniu. Dziecko często pragnie stałości i przewidywalności w swoim najbliższym otoczeniu. Bardzo konsekwentnie przestrzega planu dnia, a określone czynności wykonuje w sposób rutynowy i stały. Każda najmniejsza zmiana, jak np. inne usadzenie przy stoliku lub odmienny plan dnia, mogą prowadzić do zachowań niepożądanych.

Do angażowania się w ataki agresji przyczyniać się mogą również różne deficyty dziecka, jak na przykład problemy z koncentracją, uboga komunikacja czy nadaktywność ruchowa.

Brak motywacji dziecka także może wpływać na pojawianie się zachowań agresywnych. Dzieci z autyzmem, aby móc przyswajać umiejętności szkolne potrzebują dużego wsparcia i przede wszystkim motywacji. Dziecko pozbawione wzmocnień i pochwał może bardzo szybko zniechęcać się i frustrować, gdy nie będzie mogło opanować danej umiejętności.

W terapii behawioralnej ważnymi pojęciami są motywacja i wzmocnienie. Motywacja to podejmowanie konkretnego działania ukierunkowanego na cel. Motywację można podzielić na:

• motywację wewnętrzną, w której jednostka angażuje się w działanie dla samego działania. Inaczej mówiąc, to motywowanie samego siebie dla uzyskania celu;
• motywację zewnętrzną, w której jednostka angażuje się w wykonanie konkretnego działania w celu osiągnięcia nagrody lub uniknięcia kary.

Wzmocnienie (wzmocnienie pozytywne) to inaczej bodziec, który pojawia się po danej reakcji zwiększając siłę ponownego pojawienia się danej reakcji. Wzmocnieniem może być każda pożądana rzecz lub aktywność dla danej jednostki – dla dziecka może to być, np. ulubiona zabawka, żelki, czekoladki, bańki mydlane, balon. Wzmocnienie powinno być natychmiastową reakcją na każde pożądane zachowanie dziecka.

Sposoby przezwyciężania trudnych zachowań

W pierwszej kolejności należy pamiętać, że każde trudne zachowanie dziecka jest podyktowane jakimś czynnikiem. Dziecko, które kopie, bije, gryzie, krzyczy lub rzuca przedmiotami, sygnalizuje w ten sposób swój dyskomfort. Dzieje się tak wtedy, gdy między innymi znajduje się w trudnej sytuacji, nie potrafi sprostać zadaniu, odczuwa ból lub jest niezrozumiałe przez innych. Wszystkie zachowania agresywne, które pojawiają się u dziecka są uzasadnione. Bardzo ważne jest więc, aby rodzic, opiekun lub terapeuta zauważał sygnały jakie wysyła dziecko, reagował na nie i swoimi metodami prowadził do wygaszania zachowań niepożądanych. Terapia dzieci z autyzmem powinna być ukierunkowana nie tylko na uczeniu się i zdobywaniu nowych umiejętności, ale także na zwalczaniu zachowań trudnych, które uniemożliwiają edukację dziecka.

Istnieje kilka metod, które mogą pomagać w procesie wyciszania zachowań agresywnych. Między innymi należy:

• nie nagradzać, nie wzmacniać niepożądanych zachowań, a jeżeli nie zagrażają one osobie je wywołującej lub innym osobom, najlepiej
  je ignorować, wzmacniając przy tym pojawiające się zachowania pożądane;
• wspólnie z dzieckiem stworzyć plan dnia określający najważniejsze aktywności w ciągu dnia (np. śniadanie, zabawa, spacer, nauka, obiad, odpoczynek);
• przygotować dziecko na wszelkie zmiany w codziennym planie dnia – wprowadzać je bardzo łagodnie i stopniowo, wyjaśniając przy tym dokładnie, jakie zmiany zostały wdrożone;
• wspólnie z dzieckiem stworzyć kodeks/regulamin dobrego zachowania (np. bawię się spokojnie, czekam na swoją kolej, słucham mamy/taty/pani/pana, dzielę się zabawkami);
• unikać bodźców, które dla dziecka mogą być nieprzyjemne i budzące dyskomfort, np. głośne dźwięki;
• stosować dociski poprzez zawijanie dziecka w koc obciążeniowy (metodę tę należy zawsze skonsultować z terapeutą integracji sensorycznej);
• zapewnić dziecku regularne ćwiczenia ruchowe, które pozwolą zminimalizować zachowania agresywne (bardzo dobrym pomysłem jest regularne chodzenie dziecka na basen);
• zapewnić odpowiednią dietę dostosowaną do potrzeb dziecka;
• zachowania trudne zastępować zachowaniami adaptacyjnymi, czyli takimi które akceptowane są przez środowisko;
• wprowadzić alternatywne systemy komunikacji (piktogramy), w przypadku gdy dziecko nie mówi, umożliwiając mu tym samym możliwość komunikacji.

Bardzo ważnym czynnikiem, który mobilizuje dziecko do tego, aby zachowywać się poprawnie, jest odpowiednia motywacja. Dlatego też, jako jedną z technik przezwyciężenia zachowań agresywnych stosuje się technikę wzmacniania pozytywnego. Ważne jest, aby jako wzmocnienie wybrać takie rzeczy lub czynności, do których dziecko na co dzień ma ograniczony dostęp, a są dla niego atrakcyjne i rzeczywiście będą stanowić nagrodę. Wzmacniamy tylko w tych sytuacjach, w których dziecko robi postępy w sferach dla niego trudnych i wymagających. Przykład: gdy dziecko podczas wykonywania zadania, odpowie poprawnie na zadane pytanie, niezwłocznie dostaje nagrodę w postaci wzmocnienia biologicznego (czekoladki). Wzmocnienia mogą być biologiczne (ulubiona słodycz, przekąska) lub fizyczne (zabawka, ulubiona aktywność, np. dmuchanie baniek mydlanych). Stopniowo z upływem czasu, gdy dziecko w sposób spontaniczny przejawia coraz więcej zachowań pozytywnych, należy wygaszać metodę wzmacniania pozytywnego.

Kolejną z technik jest ekonomia żetonowa, którą również zaklasyfikować można do wzmacniania pozytywnego. Technika ta, polega na przyznawaniu dziecku punktów za każde poprawne zachowanie lub wykonane zadanie.
Po zdobyciu określonej liczby punktów, dziecko może wymienić je na konkretną nagrodę. Wprowadzając ekonomię żetonową, początkowo należy opisać niepożądane zachowanie dziecka (kiedy się pojawia, jak często i w jakich okolicznościach). Technikę tę należy stosować do maksymalnie trzech zachowań. Następnie należy w sposób bardzo dokładny i zrozumiały opisać oczekiwane zachowanie pożądane. I na koniec przypisać i ustalić punkty dla zachowania pożądanego. Żetony powinny być przyznawane od razu po właściwym zachowaniu i wspólnie z dzieckiem przyklejane do przeznaczonej do tego tablicy. Gdy dziecko uzyska wszystkie możliwe punkty (zazwyczaj określa się 5 punktów) może wymienić je na nagrodę, która wcześniej ustalana jest wspólnie z dzieckiem. Ważne jest, aby każdy przyznany punkt był nagradzany również pochwałą słowną. Gdy u dziecka coraz częściej można zaobserwować zachowania pożądane, stopniowo należy wycofywać nagradzanie żetonowe, zastępując je tylko wzmocnieniami społecznymi (pochwałami słownymi).

Wyróżnia się trzy rodzaje ekonomii żetonowej:

• Klasyczny system żetonowy – zwiększanie częstości występowania zachowań pożądanych, które pojawiają się rzadko lub wcale;
• Turniej uśmiechniętej twarzy – wygaszanie zachowań niepożądanych, które pojawiają się często, ale bez stosowania konsekwencji;
• Odwrócony system żetonowy – dziecko odpracowuje ujemne saldo początkowe dzięki wykonaniu dodatkowych zadań.

W terapii behawioralnej do eliminowania zachowań trudnych u dziecka stosuje się również takie procedury jak:

• wygaszanie;
• koszt reakcji;
• time-out bez wykluczenia lub z wykluczeniem.

Wygaszanie oznacza zaprzestanie wzmacniania zachowań niepożądanych. Metodę tę, należy stosować wtedy, gdy niepożądane zachowania dziecka nie stanowią zagrożenia dla niego, jak i osób z najbliższego otoczenia. Wzmocnieniem dla dziecka, które swoim zachowaniem przeszkadza innym, może być zwrócenie na niego uwagi przez terapeutę, rodzica czy opiekuna. Przykład: dziecko nie chce uczestniczyć w zabawie grupowej z rówieśnikami, zaczyna więc przeszkadzać innym poprzez głośny śmiech, aby zwrócić uwagę osoby dorosłej i mieć możliwość nieuczestniczenia w zabawie. W takiej sytuacji ignorujemy złe zachowanie. Jeśli dziecko zaprzestanie zachowania niewłaściwego i będzie grzecznie brać udział w zabawie, należy wzmocnić zachowanie pozytywne, przez pochwałę słowną. Dzięki tej metodzie ignorowanie zachowania niewłaściwego może w konsekwencji przyczyniać się do jego całkowitego wygaszenia.

Koszt reakcji, to procedura, która polega na odbieraniu dziecku określonej liczby wzmocnień, ze względu na angażowanie się w zachowania trudne. Przykładem może być odebranie dziecku już uzyskanych wcześniej wzmocnień: naklejek, żetonów, różnych aktywności. Aby móc wprowadzić koszt reakcji, na sam początek należy określić, po jakim zachowaniu niepożądanym zostaną utracone wzmocnienia i jaka to będzie ich liczba po każdym kolejnym takim zachowaniu. Należy również wcześniej zapoznać dziecko z zależnością, że za każde złe zachowanie nastąpi utrata wzmocnień. Ważne jest, aby wcześniej upewnić się czy jest wystarczająca ilość wzmocnień, tak aby można było stopniowo odbierać je za każde niepożądane zachowanie dziecka. Szybka utrata wzmocnień może zniechęcać dziecko i nasilać pojawienie się nowych zachowań trudnych.

Time-out to rodzaj karania negatywnego i polega na czasowym odebraniu dziecku korzystania ze wzmocnień, które znajdują się w jego otoczeniu. Procedura ta może być zastosowana bez wykluczenia (wykonywana jest w otoczeniu, w którym przebywa dziecko) lub z wykluczeniem (wykonywana jest poza otoczeniem, w którym przebywało dziecko). Time-out bez wykluczenia opiera się na tym, że pozostawiamy dziecko w otoczeniu, w którym przebywało w momencie, gdy zaangażowało się w zachowanie trudne. Tym samym odbieramy mu możliwość korzystania ze wzmocnień w tym otoczeniu. Przykład: podczas posiłku dziecko przeszkadza innym osobom w jego otoczeniu, np. krzyczy, uderza w stół, kręci się na krześle. Zostaje wprowadzona procedura time-out bez wykluczenia, czyli pozostawienie dziecka przy stoliku, ale zabranie mu talerza z obiadem, uniemożliwiając dalsze spożywanie posiłku. Dopiero, gdy dziecko będzie spokojnie siedziało przy stoliku, bez trudnych zachowań można podać mu wcześniej zabrane jedzenie. Natomiast time-out z wykluczeniem to procedura, w której dziecko czasowo wykluczone jest z otoczenia, w którym angażowało się w zachowania agresywne i tym samym traci możliwość korzystania ze wzmocnień znajdujących się w pomieszczeniu. Przykład: podczas posiłku dziecko zachowuje się agresywnie wobec innych osób z najbliższego otoczenia, np. bije, szczypie, kopie. Wprowadzona zostaje procedura time-out z wykluczeniem, czyli zabranie dziecka do innego pomieszczenia, w celu wyciszenia zachowań agresywnych. Jeżeli, po 3 minutach dziecko jest spokojne, może wrócić do kontynuowania obiadu. W przypadku, gdy dziecko ponownie zachowuje się w sposób niepożądany time-out należy powtórzyć.

Należy pamiętać, że metodę tę, stosuje się niezwłocznie po pojawieniu się zachowania trudnego. Czas trwania time-out jest z góry określony i zazwyczaj trwa 2-3 minuty. Jeżeli, dziecko po tym czasie nadal przejawia zachowania niepożądane, należy wydłużyć czas o minutę, wymagając od dziecka poprawnej postawy. Ważne jest też otoczenie, z którego wykluczane zostaje dziecko. Powinno zawierać wiele bodźców wzmacniających, tak aby powrót do owego miejsca, był dla dziecka czynnikiem motywującym do zaprzestania zachowań trudnych.

Stosując powyższe metody można przezwyciężyć trudne, agresywne zachowania. Jednak każde dziecko wymaga przeprowadzenia indywidualnej diagnozy, tak aby terapeuta mógł poznać przyczynę występowania i nasilenia zachowań niepożądanych oraz sformułować odpowiednią terapię dostosowaną do potrzeb dziecka.

W środowisku domowym, rodzice przez swoje odpowiednie postępowanie mogą wygaszać trudne zachowanie dziecka i nakierowywać je na zachowanie pożądane. Przede wszystkim powinni stworzyć środowisko proaktywne, w którym zachowanie dziecka jest wciąż modelowane i monitorowane. Oczekiwania stawiane przez rodziców powinny być możliwe do zrealizowania, a każde właściwe zachowanie wzmacniane i nagradzane.

Ważnym aspektem w kształtowaniu zachowania dziecka jest też to, jak rodzic reaguje na każde działanie dziecka, czyli jakie konsekwencje wprowadza. Jeżeli po właściwym zachowaniu dziecka, rodzic zastosuje konsekwencję wzmacniającą (np. pochwałę słowną, nagrodę) to stanie się ona motywująca i dzięki temu, dziecko będzie częściej przejawiać takie zachowanie. Jeżeli natomiast zachowanie będzie odbiegać od normy i rodzic wprowadzi konsekwencję karzącą (np. upominanie, odebranie wzmocnienia) to będzie ona demobilizująca i w konsekwencji takie zachowanie będzie pojawiać się rzadziej. Według terapii behawioralnej najskuteczniejszą metodą jest wzmacnianie zachowań właściwych, bez karania zachowań niepożądanych. Dlatego też, rodzice w wychowywaniu dziecka powinni unikać technik awersyjnych (krzyk, nagana, siła fizyczna), ponieważ nie uczą one dziecka tego jak powinno się prawidłowo zachowywać.

W terapii dziecka z autyzmem, które przejawia zachowania trudne istotna jest współpraca rodzica z terapeutą. Rodzic powinien wszystkie trudne zachowania dziecka dokładnie obserwować i przekazywać je terapeucie, tak aby ten mógł znaleźć przyczynę owych zachowań i następnie wypracować odpowiednią metodę ich wygaszania.

Aby wygaszać i eliminować trudne zachowania dziecka rodzic w swym wychowaniu powinien pamiętać o następujących strategiach:

1. Zwracaj uwagę na dobre zachowanie dziecka.
2. Doceniaj właściwe zachowanie dziecka poprzez słowną pochwałę lub nagrodę.
3. Zwracaj uwagę i wzmacniaj właściwe zachowania u innych dzieci.
4. Ignoruj niepożądane zachowanie dziecka, jeśli nie zagraża dziecku i innym osobom w jego otoczeniu.
5. Przerwij trudne zachowanie, jeżeli zagraża dziecku (autoagresja) lub innym osobom (agresja) i przekieruj je na zachowanie poprawne.
6. Unikaj technik awersyjnych (nagana słowna, agresja fizyczna i psychiczna)
7. W swym działaniu bądź konsekwentny i systematyczny.

 

mgr Magdalena Litwińczuk

psycholog

 

„Effectis” Niepubliczny Punkt Przedszkolny

dla dzieci z autyzmem

Warszawa, Ursynów

1. Pod Lipą 1, lok. nr 2

+48 505 868 502

www.effectis.edu.pl