Zaburzenia rozwoju mowy – Część druga

Zaburzenia w rozwoju mowy występują zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych. W pierwszej części artykułu skupiono się na wyjaśnieniu pojęcia, jakim jest mowa i zaburzenia jej rozwoju, przedstawiono stadia rozwoju mowy dziecka, wymieniono rodzaje klasyfikacji zaburzeń mowy, a także scharakteryzowano dyslalię i afazję wraz z zaleceniami, jak postępować w przypadku wystąpienia tych zaburzeń u najbliższych. Niniejszy artykuł ma na celu kontynuację i opisanie innych, pozostałych zaburzeń rozwoju mowy.  

Serdecznie zapraszam do lektury

Mirosław Wiśniewski

oligofrenopedagog

dyrektor NPP Effectis

 

Jednym z istotnych typów zaburzeń mowy jest dyzartria. Występuje na tle neurologicznym – jest spowodowana uszkodzeniem części ruchowej obwodowego i centralnego układu nerwowego. Objawia się kompleksem dysfunkcji: zaburzeniami prozodii (właściwości brzmieniowe mowy), artykulacji, oddychania i fonacji. Dodatkowo mogą występować niedowłady mięśni, zaburzenia koordynacji ruchów i równowagi, a niekiedy nawet zanik pewnych grup mięśniowych.

W literaturze naukowej występują dwie klasyfikacje dyzartrii: ze względu na miejsce uszkodzenia w układzie nerwowym i według występujących objawów. Poniżej zostanie pokrótce scharakteryzowana klasyfikacja dyzartrii według objawów:

– dyzartria wiotka – dochodzi do uszkodzenia nerwów i jąder czaszkowych, występuje niewydolność rezonansowa, nadmierna nosowość, słabe przywodzenie wiązadeł głosowych, ubezdźwięcznienie mowy, częsty, głośny wdech powietrza, głos jest monotonny, chrapliwy, ruch warg osłabiony, nieprawidłowy, artykulacja poszczególnych głosek wadliwa, praca mięśni języka osłabiona, obniżone lub całkowicie zniesione odruchy krtaniowe, dochodzi również do spowolnienia mowy;

– dyzartria spastyczna – dochodzi do uszkodzenia dróg piramidowych, tworzących układ piramidowy, czyli część układu nerwowego kontrolującego ruchy dowolne i postawę ciała, głos jest niski, chrapliwy, zdławiony, frazy skrócone, następuje spowolnienie mowy, duszność w czasie mówienia, ruchy warg i języka są wolniejsze, występuje niedowład dolnych części twarzy, pojawiają się zakłócenia dźwięczności. Osoba z taką dyzartrią słyszy błędy wymowy i stara się je poprawić. Prowadzi to do nasilenia dolegliwości fonacyjnych      i pogorszenia artykulacji;

– dyzartria ataktyczna – dochodzi do uszkodzenia móżdżku, charakteryzuje się niedokładną artykulacją głosek, nierównomiernym przechodzeniem od jednej głoski do innej, dyskoordynacją poszczególnych grup mięśniowych, niewłaściwym akcentem lub jego brakiem, głos jest chrapliwy, a wypowiedzi monotonne;

– dyzartria hipokinetyczna – dochodzi do uszkodzenia układu pozapiramidowego, związanego ze spowolnieniem i sztywnością, występuje głównie w chorobie Parkinsona, cechuje ją redukcja ruchu, niedokładna artykulacja spółgłosek, powtarzanie głosek i sylab, skrócenie fraz, przyspieszenie tempa mowy, głos jest cichy lub bezdźwięczny;

– dyzartria hiperkinetyczna – również dochodzi do uszkodzenia układu pozapiramidowego, ale związanego z ruchami mimowolnymi całego ciała, warg, podniebienia i języka, występują przerwy w oddychaniu, ale także nagły, silny wdech lub wydech, brak głosu, zmiany głośności lub nagłe przerwy w fonacji, zakłócenia w prozodii, skurcze mięśni krtani, gardła    i podniebienia, skurcze przepony podczas oddychania, tempo mowy jest powolne, a pauzy nieodpowiednie. Występujące tutaj ruchy mimowolne to między innymi:

– atetoza – wijące, płynne ruchy obejmujące zwłaszcza dłonie i stopy,

– pląsawica – płynne, powolne ruchy obejmujące całe ciało, w tym aparat artykulacyjny,

– dystonia – nagłe i utrzymujące się dłużej skurcze mięśni powodujące utrzymywanie całego ciała w pozycji nienaturalnej (grymasy twarzy, wysunięcie języka),

– drżenia ciała,

– ruchy balistyczne – nagłe, gwałtowne ruchy wyrzucania kończyn,

– tiki – krótkotrwałe, szybkie skurcze mięśni (mruganie, grymasy warg).

Ćwiczenia, które należy wykonywać w czasie terapii neurologopedycznej w przypadku dyzartrii to usprawnianie funkcji motoryki aparatu artykulacyjnego (wysuwanie języka do nosa, brody, kącików ust i jego ponowne wsuwanie do wnętrza jamy ustnej, naprzemienne uśmiechanie się i ściąganie warg, marszczenie czoła, nosa) oraz podnoszenie sprawności aparatu fonacyjno-oddechowego (długa fonacja samogłosek, spowalnianie tempa mowy, ciche i głośne liczenie, ćwiczenia oddechowe, nabieranie powietrza i trzymanie go w policzkach, powtarzanie sylab, wyrazów, czytanie zdań, podnoszenie głosu, a nawet śpiewanie).

Kolejnym, wartym uwagi zaburzeniem mowy jest jąkanie. Charakteryzuje się występowaniem trudności w kontynuowaniu sekwencji wypowiedzi, mimo że podmiot wie, co ma powiedzieć. Trudności te mogą wyrażać się problemami z wydobyciem głosu, przedłużaniem dźwięku, sylaby, słowa, frazy czy zdania, występowaniem w wypowiedziach pauz, wypowiadaniem dodatkowych dźwięków lub słów czy też niemożnością mówienia      w ogóle. Często czynnikiem odpowiedzialnym za jąkanie jest lęk czy przeżywane, negatywne emocje. W wielu przypadkach trudności w kontynuowaniu mówienia kojarzone są                  z nienaturalnymi spięciami poszczególnych grup mięśniowych, ograniczonymi ruchami żuchwy, warg, twarzy, a także innych części ciała. Niepłynność mówienia występuje na różnych poziomach: semantycznym, kiedy człowiek przetwarza myśli na słowa, myśli obrazami, leksykalnym, kiedy mówi słowami, a słów może brakować, syntaktycznym, gdzie pojawia się problem z systemem gramatycznym, a także sylaby i dźwięku (poziom artykulacyjny). Jąkanie oceniane jest na podstawie dwóch ostatnich poziomów. Objawy tego zaburzenia nie występują podczas śpiewania, mówienia chóralnego czy rytmizacji mówienia.

Można wyróżnić kilka rodzajów jąkania:

– jąkanie kloniczne – jest lżejszą formą tego zaburzenia, dotyczy powtarzającego się, lekkiego skurczu mięśnia/dwóch mięśni na poziome sylaby. Osoba, u której występuje jąkanie kloniczne powtarza jednokrotnie bądź wielokrotnie sylabę, słowo, frazę czy zdanie, najczęściej na początku mówienia;

– jąkanie toniczne (spastyczne) – występują problemy z dźwiękiem, w procesie wypowiedzi dochodzi do jednego, silnego skurczu (spazmu), osoba podczas aktu mówienia bardzo się męczy;

– jąkanie neurologiczne (neurogeniczne) – występuje na skutek uszkodzenia mózgowia, może też towarzyszyć innym zaburzeniom;

– jąkanie psychologiczne – spowodowane silnym stresem, może wystąpić w każdym wieku;

– jąkanie rozwojowe (fizjologiczna niepłynność mówienia) – powstaje najczęściej u dzieci    w wieku 2-5 lat, może nawet do 7. roku życia, w momencie gwałtownego rozwoju mowy                  i poszerzania się słownika biernego i czynnego dziecka;

Wśród predyspozycji do jąkania wyróżnić można: występowanie tego zaburzenia w rodzinie (szczególnie narażony syn matki jąkającej się), problemy z lateralizacją (nieustaloną bądź skrzyżowaną), opóźniony rozwój mowy, nadwrażliwość emocjonalną, przeżywanie konfliktów emocjonalnych.

Aby jak najlepiej radzić sobie z zaburzeniem jąkania, należy: rozwijać pozytywną postawę w stosunku do mowy, nie starać się mówić siłowo, kojarzyć proces mówienia                          z rozluźnieniem, stosować różnego rodzaju techniki relaksacyjne, koncentrować się na fonacji i przedłużaniu samogłosek, mówić świadomie, powoli, nie unikać mowy, a także oceniać ją obiektywnie.

Innym zaburzeniem mowy jest mowa bezładna, czyli giełkot. Jest to również zaburzenie płynności mówienia, które charakteryzuje się jego nieświadomością, małym zakresem uwagi, zakłóceniem percepcji, artykułowania i formułowania wypowiedzi. Może wynikać z dziedzicznych predyspozycji. W giełkocie występuje zbyt szybkie mówienie, bardzo niedbałe, pauzy w wypowiedziach mogą być zbyt krótkie, za długie lub pojawiają się w nieodpowiednich miejscach. Aby poprawić płynność mówienia u osób z giełkotem, stosuje się między innymi metody spowalniania tempa mowy czy przedłużania samogłosek               w wypowiedziach, podobnie jak w terapii osób jąkających się.

Wyjątkowym zaburzeniem mowy są specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka (SLI). Charakteryzują się ograniczeniem zdolności nabywania i posługiwania się językiem przy jednoczesnym braku deficytów w zakresie inteligencji niewerbalnej (brak widocznych oznak niepełnosprawności intelektualnej), słuchu fizycznego, oralnej sprawności motorycznej, neurologicznym czy dwustronnych interakcji społecznych. Są to zatem trudności w używaniu języka wywołane pozamedycznymi, nierozpoznanymi przyczynami. SLI coraz częściej występuje u dzieci i zaczyna się od ograniczeń fonologicznych. Rodzic powinien objaśniać dziecku świat, wskazywać i nazywać jego elementy. Powinien także podążać za rozwojem własnego dziecka, jego zainteresowaniami i gotowością do poznawania otoczenia.

Podsumowując powyższą charakterystykę warto wskazać, że zaburzenia rozwoju mowy to grupa różnych, złożonych zaburzeń, które obejmują trudności zarówno w wypowiadaniu się (w tym wady na poziomie artykulacji), jak również rozumieniu przekazywanych czy odbieranych treści. Zaburzenia mowy nie powinny być ignorowane. Podjęcie odpowiednich kroków, w tym rozpoczęcie terapii logopedycznej czy neurologopedycznej, choć często długotrwałej, pozwala na osiąganie odpowiednich skutków. Oprócz regularnej współpracy ze specjalistami, ważne są także codzienne ćwiczenia zalecane do wykonywania w domu. Dotyczy to dzieci i ich opiekunów, jak i osób dorosłych, u których występują zaburzenia mowy. Istnieje szereg placówek, w których można uzyskać kompleksową pomoc i opiekę. Jednym z takich miejsc jest Terapeutyczny Niepubliczny Punkt Przedszkolny „Effectis”, który oferuje konsultację i diagnozę logopedyczną, psychologiczną, pedagogiczną, a także diagnozę i zajęcia w zakresie Integracji Sensorycznej.