W jaki sposób porozumiewają się dzieci z autyzmem?

Obraz autyzmu może się różnić i wahać od przypadków skrajnych, w których dzieci mają bardzo duże trudności w funkcjonowaniu, do takich, w których objawy autyzmu są bardzo dyskretne i prawie niewidoczne. W związku z tym każde dziecko wymaga indywidualnego rozpoznania swoich potrzeb i możliwości oraz dostosowania odpowiednich form terapii i wsparcia.

Czym właściwie jest autyzm?

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) autyzm to całościowe zaburzenie rozwojowe, które charakteryzuje się tzw. „triadą zaburzeń”. Niezależnie od stopnia głębokości autyzmu i nasilenia objawów u osób z autyzmem można wyróżnić trzy główne grupy trudności:

• zaburzenia komunikacji: które obejmują nieprawidłowości w rozwoju mowy oraz brak lub ograniczony zakres wykorzystania niewerbalnych (tzn. innych niż mowa) metod i form komunikacji: kontaktu wzrokowego, mimiki, gestów;
• zaburzenia interakcji społecznych: brak kontaktu wzrokowego, ograniczenie ekspresji emocji lub wyrażanie ich w nietypowy sposób, preferowanie samotności, ignorowanie innych osób, niechęć do kontaktu fizycznego np. przytulania, brak umiejętności naśladowania itp.;
• ograniczone i sztywne wzorce zachowania i zainteresowań: stereotypie ruchowe (czyli częste i ciągłe wykonywanie nietypowych ruchów np. trzepotanie palcami czy kiwanie się), przybieranie nienaturalnych póz, nietypowy sposób zabawy
  i nieadekwatne wykorzystanie przedmiotów, nietypowa reakcja (nadmierna lub jej brak) na bodźce takie jak światło, dźwięk, ograniczony repertuar zainteresowań.

Światowa Organizacja Zdrowia podkreśla również, że autyzmowi towarzyszą często także trudności poznawcze (w tym niepełnosprawność intelektualna) oraz zaburzenia odżywiania i snu.

Krzywdzący stereotyp

W dzisiejszych czasach prowadzi się wiele badań oraz kampanii informacyjnych mających na celu propagowanie wiedzy na temat zaburzeń ze spektrum autyzmu oraz poszerzanie świadomości społecznej w tym zakresie. Pomimo tego wiele osób myśląc o autyzmie widzi dziecko, które żyje w oderwaniu od otaczającej je rzeczywistości, zachowuje się w nietypowy, czasem wyjątkowo niepożądany sposób, nie rozumie kierowanych do niego komunikatów oraz nie porozumiewa się z otoczeniem. Taki sposób myślenia to bardzo krzywdzący stereotyp. Niektóre osoby, w tym także specjaliści, wiedząc, że autyzm jest jednym z najcięższych zaburzeń w rozwoju i funkcjonowaniu, nie podejmuje prób nawiązania relacji i pracy z tymi dziećmi, z góry zakładając brak efektów i skazując je na niepowodzenie. Czy tak powinno być?

Każde dziecko z autyzmem jest inne. Tak samo jak nie ma dwojga jednakowych dzieci funkcjonujących w sposób prawidłowy tak nie ma dwojga dzieci z autyzmem, które są do siebie podobne zarówno w sposobie funkcjonowania jak i porozumiewania się z otoczeniem. Znaczące różnice widać nawet pomiędzy rodzeństwem lub bliźniętami, z których oboje dzieci ma autyzm.

Obraz autyzmu może się różnić i wahać od przypadków skrajnych, w których dzieci mają bardzo duże trudności w funkcjonowaniu do takich, u których objawy autyzmu są bardzo dyskretne i prawie niewidoczne. W związku z tym każde dziecko wymaga indywidualnego rozpoznania swoich potrzeb i możliwości i dostosowania odpowiednich form terapii i wsparcia.

Mowa dzieci z autyzmem

Według współczesnych badaczy około połowa populacji osób z autyzmem nie mówi i nie komunikuje się w jasny sposób, czyli taki, który byłby w pełni zrozumiały dla ich otoczenia. Deficyty w zakresie mowy i komunikacji osób z autyzmem mogą mieć różny charakter oraz różne nasilenie: od stanu, kiedy mowa rozwija się z opóźnieniem lub całkowitego braku rozwoju mowy, przez nieumiejętność inicjowania i podtrzymywania konwersacji, aż po stereotypowe użycie języka lub język idiosynkratyczny (tzn. nietypowe określanie, opisywanie rzeczywistości w niekonwencjonalny sposób).

Rozwój mowy u osób z autyzmem może być przesunięty w czasie i pojawić się później niż u dzieci w normie, może także nastąpić u nich nagły regres w rozwoju mowy, czyli nagła utrata zdobytych wcześniej umiejętności mówienia. Często jest to pierwszy symptom zaburzeń, który rodzice zauważają u swoich dzieci i z którym zgłaszają specjalisty. Zdarza się także zahamowanie rozwoju mowy – co oznacza, że dziecko nabywa umiejętność mówienia do pewnego poziomu i nie rozwija jej dalej. Niestety w niektórych przypadkach mowa w ogóle nie wykształca się.

Pierwsze zaburzenia komunikacji i mowy u dzieci z autyzmem mogą pojawić się już przed 12 miesiącem życia. Objawiają się przede wszystkim słabo wyrażonymi lub brakiem wokalizacji oraz gaworzenia, brakiem utrzymywania kontaktu wzrokowego z drugą osobą, brakiem reakcji na mimikę, emocje, ton głosu osoby dorosłej.

Deficyty w rozwoju mowy obejmują także ograniczenie mowy do prostego łańcucha: bodziec – reakcja, w którym dziecko odpowiada na pytania, reaguje na komunikaty językowe kierowane w jego stronę, lecz samodzielnie nie inicjuje wypowiedzi: nie wyraża próśb, nie zadaje pytań i spontanicznie nie komentuje otaczającej go rzeczywistości.

Osoby z autyzmem nie wykorzystują mowy do komunikowania się, nie dążą do językowej interakcji z drugą osobą, do prowadzenia dialogu dla samego porozumiewania się. Nawet, jeśli dziecko opanowało podstawy gramatyki, poprawnie formułuje zdania i wypowiada wyrazy, to często trudno mu wykorzystać te umiejętności w sposób adekwatny do sytuacji społecznej, w jakiej się znalazło.

Do najbardziej charakterystycznych cech mowy osób z autyzmem należą echolalie. Polegają one na powtarzaniu słów i zdań wypowiedzianych przez inne osoby z otoczenia. Wypowiedzi te nie mają na celu komunikacji – nie są kierowane do drugiej osoby. Powtórzenie dźwięków, wyrazów, a nawet całych zdań, fragmentów rozmów domowników, bajek czy reklam często jest nieświadome.

Dzieci z autyzmem mają również tendencję do odwracania zaimków. Mówią o sobie najczęściej w trzeciej osobie określając się zaimkiem „on” lub używając swojego imienia.

Kompulsywne zadawanie pytań również jest jedną z charakterystycznych cech mowy osób z autyzmem. Dziecko, które wciąż powtarza to samo pytanie sprawia wrażenie jakby nie rozumiało lub nie słyszało kierowanych do niego odpowiedzi. Ciągłe zadawanie pytań może być formą zachowania obronnego wobec budzącego w dziecku lęk, niezrozumiałego otoczenia.

Ponadto osoby z autyzmem mogą tworzyć własne wyrazy lub określenia oraz używać trudnych, nieadekwatnych do ich wieku oraz poziomu rozwoju słów. Może dojść do sytuacji paradoksalnej, kiedy dziecko rozumie trudne słowa, a nie rozumie prostych określeń czy poleceń.

Charakterystyczną cechą mowy osób z autyzmem jest również literalność mowy, czyli dosłowne jej rozumienie. Brak umiejętności odczytywania ukrytych znaczeń, żartów, metafor może rodzić liczne nieporozumienia. Objawia się to także, podczas używania języka – osoby z autyzmem często szczerze i „dosłownie” wyrażają swoje myśli, czyniąc przy tym np. nieodpowiednie uwagi. Należy jednak pamiętać, że nie są tego świadome i nie robią tego celowo.

U osób z autyzmem często występuje również nieprawidłowa artykulacja różnych głosek, nie jest to jednak cecha charakterystyczna wyłącznie dla tego zaburzenia.

Warto zauważyć, że w autyzmie w znacznym stopniu zaburzona jest także komunikacja niewerbalna, która dotyczy ekspresji i rozumienia informacji wyrażonych przy pomocy mimiki, gestów i postawy ciała. Dzieci z autyzmem mają znaczne trudności zarówno w rozumieniu komunikatów niewerbalnych, jak i ich wyrażaniu. Charakterystyczne jest to, że nie używają one gestów do kompensowania niedostatków w mowie. Dzieci z autyzmem używają najczęściej gestów prostych, instrumentalnych, których głównym celem jest najczęściej zakończenie, uniknięcie interakcji lub zdobycia pożądanej rzeczy.

Mało wyrazista jest również mimika. Badania dowodzą, że poprzez mimikę dzieci z autyzmem wyrażają raczej emocje negatywne. Pozytywne stany emocjonalne i przyjemne odczucia manifestowane są ogólną pobudliwością ruchową i stereotypiami ruchowymi (kiwanie się, podskakiwanie, trzepotanie rękoma).

Kolejnym aspektem zaburzonej komunikacji niewerbalnej są zakłócenia w intonacji i modulacji głosu. Ton głosu oraz rytm wypowiedzi są zaburzone. Charakterystyczna u dzieci z autyzmem jest monotonia wypowiedzi, pojawia się często również niepłynność w mówieniu, przerwy i skandowanie. Osoby z autyzmem mają również duże problemy z rozumieniem informacji przekazywanych im przy pomocy zróżnicowanej intonacji.

„Nie mówię, ale to nie znaczy, że nie mam Ci nic do powiedzenia.”

Powyżej zostały opisane główne cechy mowy dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Należy pamiętać, że wszystkie jej aspekty mogą mieć różny obraz i różne nasilenie – u każdego dziecka inne.

Natomiast co z dziećmi, które nie mówią? Czy w żaden sposób nie porozumiewają się z otoczeniem? Otóż nie. Dzieci z autyzmem tak samo jak dzieci rozwijające się prawidłowo mają własny repertuar zachowań komunikacyjnych. Krzyk i płacz może oznaczać niechęć do czegoś, ból lub smutek. Popiskiwanie lub wokalizacja dźwięków – w ten sposób dziecko może informować o tym, że coś mu sprawia przyjemność, jest miłe lub mu się podoba.

Każde dziecko z autyzmem, także to z głębszymi trudnościami, ma jednak własne sposoby na porozumiewanie się z otoczeniem. Rodzice i terapeuci powinni uważnie obserwować dziecko i spróbować rozpoznać te zachowania komunikacyjne, aby nawiązać relację z dzieckiem. Często nawet nieświadomie powtarzane przez dziecko samogłoski lub dźwięki mogą być dobrym punktem wyjścia do podjęcia pierwszych, istotnych oddziaływań terapeutycznych.

Należy także pamiętać, że wypowiadanie dźwięków i mowa to nie jedyny sposób na efektywną komunikację i porozumiewanie się z otoczeniem – więcej o tym w kolejnym artykule.

 

mgr Klaudia Giermańska

logopeda, pedagog specjalny

 

„Effectis” Niepubliczny Punkt Przedszkolny

dla dzieci z autyzmem

Warszawa, Ursynów

1. Pod Lipą 1, lok. nr 2

+48 505 868 502

www.effectis.edu.pl