INTEGRACJA SENSORYCZNA – PORADNIK DLA RODZICA – CZĘŚĆ III

Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu często zachowują się w sposób nieadekwatny do sytuacji, bywają agresywne, autoagresywne. Wachlarz ich zachowań niepożądanych jest bardzo szeroki. W trudnych dla nich sytuacjach mogą krzyczeć, bić, gryźć, zatykać uszy, wykonywać dziwne ruchy, wydawać niezrozumiałe dźwięki. Wiele osób łączy te zachowania z zaburzeniami w rozwoju społecznym lub frustracją związaną z brakiem umiejętności komunikacyjnych. Należy jednak pamiętać, że dzieci z autyzmem odczuwają świat inaczej niż ludzie rozwijający się w sposób neurotypowy. Zaburzenia sensoryczne: nadwarażliwość lub podwrażliwość, powodują, że bodźce dla nas neutralne, mogą sprawiać im ból lub wręcz przeciwnie – mogą być przez nie praktycznie nieodczuwalne. O tym, jak we własnym domowym zaciszu można stosować ćwiczenia z zakresu integracji sensorycznej, opowiedzą w poniższym artykule specjaliści pracujący w Niepublicznym Punkcie Przedszkolnym „Effectis”. Zapraszam do lektury.

Mirosław Wiśniewski

oligofrenopedagog,
dyrektor pedagogiczny NPP Effectis

 

Czym jest integracja sensoryczna?

Codziennie nasz organizm przetwarza miliony bodźców płynących z ciała i środowiska. Każdy ze zmysłów odbiera je w inny sposób. Za przetwarzanie bodźców i odpowiedź na nie odpowiedzialny jest mózg, do którego docierają poprzez układ nerwowy człowieka. Proces ten to właśnie integracja sensoryczna. Właściwe przetwarzanie bodźców płynących z podstawowych zmysłów (dotyku, równowagi, czucia własnego ciała) ma ogromny wpływ na nasze codzienne funkcjonowanie. Umiejętności takie jak koordynacja wzrokowo-ruchowa, planowanie ruchu, percepcja słuchowa i wzrokowa, mowa, czytanie, pisanie, liczenie są ściśle powiązane z procesami integracyjnymi dokonującymi się w ośrodkowym układzie nerwowym.

Z zaburzeniami integracji sensorycznej mamy do czynienia wtedy, kiedy mózg nie potrafi we właściwy sposób przetwarzać bodźców zmysłowych. Osoba z takimi zaburzeniami może mieć trudności z wykonywaniem i zaplanowaniem własnych działań, może być nadpobudliwa psychoruchowo, a jej koncentracja uwagi jest znacznie obniżona. Symptomami zaburzeń integracji sensorycznej mogą być trudności z czytaniem, pisaniem, liczeniem, występowanie zachowań trudnych (agresja, autoagresja), dążenie do zbyt silnego kontaktu fizycznego (np. bardzo silne przytulanie się do innych osób) lub unikanie go, niezdarność ruchów, częste przewracanie się, unikanie placów zabaw, choroba lokomocyjna, niechęć do wykonywania czynności higienicznych: mycia się, mycia włosów, obcinania włosów, czy paznokci, czesania włosów, unikanie zakładania niektórych rodzajów ubrań. Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej mogą być bardziej ruchliwe, mieć problemy z prawidłowym chwytem ołówka, zbyt mocnym lub zbyt lekkim naciskiem kredką na kartkę, mogą nie potrafić zapinać guzików, nawlekać koralików, nieadekwatnie reagować na bodźce słuchowe, wzorkowe, węchowe lub smakowe.

Wymienione powyżej symptomy nie muszą występować łącznie. Nawet jeden z wymienionych problemów może świadczyć o tym, że dziecko ma problem z prawidłowym przetwarzaniem bodźców zmysłowych. W takiej sytuacji warto udać się do specjalisty, który przeprowadzi fachową diagnozę przetwarzania sensorycznego.

Rodzaje zaburzeń integracji sensorycznej

Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje zaburzeń SI. Są to: zaburzenia modulacji sensorycznej, zaburzenia ruchowe na bazie sensorycznej oraz zaburzenia różnicowania sensorycznego.

Zaburzenia modulacji sensorycznej są związane z nieprawidłowym reagowaniem na odbierane bodźce. Charakteryzują się one nieadekwatną reakcją na stopień i intensywność odbieranego bodźca. Do tego rodzaju zaburzeń zaliczamy nadwrażliwość i podwrażliwość sensoryczną oraz poszukiwanie wrażeń sensorycznych.

Nadwrażliwość sensoryczna charakteryzuje się szybszą, silniejszą i dłużej trwającą reakcją na bodziec niż u innych dzieci. Pozornie słabe bodźce mogą wpływać na dzieci z tym zaburzeniem przez wiele godzin, czasami dni. Jako przykład można podać wysokie pobudzenie dziecka następnego dnia po udziale w imprezie okolicznościowej, której towarzyszy głośna muzyka. Najczęstszymi objawami nadwrażliwości sensorycznej u dzieci z autyzmem jest zasłanianie uszu, niechęć do zakładania poszczególnych części garderoby, odrywanie metek od ubrań, unikanie kontaktu fizycznego i wybiórczość pokarmowa. Nadwrażliwość sensoryczna może dotyczyć jednego lub wielu zmysłów.

Przeciwieństwem nadwrażliwości sensorycznej jest podwrażliwość. Dzieci dotknięte tym rodzajem zaburzeń wykazują bardzo słabą reakcję na odbierane bodźce. Zdarza się, że wydają się całkowicie nie reagować na docierające ze środowiska bodźce, pomimo ich wysokiej intensywności. Dzieci podwrażliwe wydają głośne dźwięki, szukają silnego docisku – bardzo mocno przytulają się do innych, celowo uderzają się w różne części ciała, słabiej odczuwają ból – niekiedy nie zauważają, że się skaleczyły, wpatrują się w źródła światła, bawią się przedmiotami odbijającymi światło.

Poszukiwacze wrażeń sensorycznych to osoby, które są bardzo aktywne, poszukują silnych doznań zmysłowych. Osoby te charakteryzuje nadruchliwość i szukanie bodźców proprioceptywnych. Zabawa dzieci z tym rodzajem zaburzeń niekiedy wydaje się innym niebezpieczna, nieprzyjemna lub wręcz agresywna. Dzieci te pozostają w nieustannym ruchu, skaczą, wpadają na inne dzieci, lubią głośne dźwięki, niekiedy fiksują się na obiektach, które dostarczają im silnych doznań wzrokowych.

Zaburzenia ruchowe na bazie sensorycznej wiążą się z nieprawidłowym poruszaniem się, wynikającym z zaburzonego przetwarzania bodźców. Do tych zaburzeń zaliczamy dyspraksję oraz zaburzenia posturalne.

Dyspraksja jest zaburzeniem zdolności planowania oraz sprawnego wykonywania sekwencji ruchu, niezbędnych do wykonywania każdej czynności. Osoby z tym zaburzeniem nie potrafią prawidłowo opracować spójnego planu działania opartego na informacjach płynących ze wszystkich zmysłów podczas wykonywania danego zadania. Zdarza się, że w pełni samodzielne dzieci nie potrafią się same ubrać w nowym otoczeniu lub w towarzystwie nieznanych im osób. Dzieci z dyspraksją są niezdarne, często się przewracają, potykają się o przedmioty i osoby, często są poobijane. Najczęściej rozwój ruchowy tych dzieci jest nieadekwatny do ich wieku. Zaburzenie może dotykać motoryki dużej, małej oraz artykulacji.

Dzieci z zaburzeniami posturalnymi wykazują znaczne trudności w stabilizacji ciała podczas spoczynku oraz ruchu. Zaburzenia te najczęściej objawiają się obniżonym napięciem mięśniowym, nieprawidłowymi reakcjami równoważnymi i obronnymi. Dzieci z tym zaburzeniem nie utrzymują prawidłowej postawy podczas pisania, upadają częściej niż ich rówieśnicy, bardzo trudno jest im nauczyć się jeździć na rowerze.

Zaburzenia różnicowania sensorycznego to trudności ze wskazaniem podobieństw i różnic pomiędzy dwoma różnymi bodźcami sensorycznymi. Osoby z tym rodzajem zaburzeń nie są w stanie wskazać, gdzie jest bodziec, jaki jest to bodziec i jakie ma właściwości. Zaburzenie to może dotyczyć jednego lub wielu zmysłów. Przykładami problemów związanych z zaburzeniami różnicowania sensorycznego są: problemy z rozpoznawaniem przedmiotów, mylenie liter podobnych w pisowni (p-b, n-u, b-d), trudności w rozróżnianiu podobnie brzmiących słów, zaburzenia planowania ruchu, dezorientacja podczas zmiany kierunku ruchu lub używanie siły nieadekwatnej do danej aktywności.

Omawiając zaburzenia integracji sensorycznej warto wspomnieć również o integracji bilateralnej oraz integracji odruchów.

Integracja bilateralna to umiejętność koordynowania i współpracy obu stron ciała w ruchu. Dotyczy ona trzech płaszczyzn: prawo-lewo, góra-dół oraz przód-tył. Jest uzależniona od współpracy i prawidłowego przepływu informacji między obiema półkulami mózgu. O dobrej integracji bilateralnej możemy mówić wtedy, kiedy wykonując czynność jedną stroną ciała, drugą możemy wykonywać inny ruch (np. pisząc w zeszycie jedną ręką, dziecko jest w stanie jednocześnie drugą ręką odwrócić stronę w książce, z której przepisuje tekst. Zaburzenia integracji bilateralnej wpływają na trudności z wycinaniem nożyczkami, łapaniem piłki, jazdą na rowerze, tańcem, szyciem, ubieraniem się, wiązaniem sznurówek, grami zręcznościowymi. Dzieci z zaburzeniami integracji bilateralnej mają niewykształconą lateralizację, problemy z przekraczaniem linii środkowej ciała, trudności z rozróżnianiem stron ciała oraz niskie umiejętności wykonywania ruchów sekwencyjnych (np. kopanie piłki w ruchu, łapanie piłki po koźle, wykonywanie pajacyków).

Odruchy pierwotne (niemowlęce) to stereotypowa reakcja organizmu na konkretny bodziec, pojawiająca się u noworodków i niemowląt. Dzięki nim dziecko potrafi poradzić sobie w nowym środowisku, poza ciałem matki. Są to automatyczne reakcje, dzięki którym niedojrzały układ nerwowy jest w stanie się rozwijać. Odruchy pierwotne pomagają niemowlakom między innymi w pobieraniu pokarmu od matki czy rozwijaniu motoryki. Z czasem powinny przekształcić się w odruchy posturalne, które towarzyszą ludziom przez całe życie.

Niewygaszone w odpowiednim czasie odruchy pierwotne mogą w znaczącym stopniu zaburzać prawidłowy rozwój dziecka. Mogą one negatywnie wpływać na zdolność koncentracji uwagi (dziecko łatwo rozprasza się), na utrzymywanie prawidłowej pozycji siedzącej (dziecko często podpiera głowę siedząc przy stoliku), koordynację i równowagę. Dzieci z niewygaszonymi odruchami pierwotnymi mogą mieć chorobę lokomocyjną, trudności z łapaniem piłki lub zapamiętaniem prostych instrukcji oraz obniżoną sprawność ciała. Niewygaszone odruchy mające największy wpływ na funkcjonowanie dziecka to: odruch MORO, toniczny odruch błędnikowy, asymetryczny toniczny odruch szyjny, symetryczny toniczny odruch szyjny, odruch Galanta oraz odruch chwytny ręki.

Odruch MORO pojawia się w 9 tygodniu życia płodowego i jest obecny przy urodzeniu. Jest to seria złożonych ruchów, pojawiających się w odpowiedzi na nagły bodziec. Charakteryzuje się nagłym wdechem, symetrycznym odruchem rąk w bok, otwarciem dłoni i chwilowym zastygnięciem w tej pozycji. Jest to mimowolna reakcja na potencjalne zagrożenie. Dzięki niemu zaraz po urodzeniu dziecko wykonuje „pierwszy oddech”. Niewygaszony odruch MORO może być przyczyną nadwrażliwości sensorycznej. Powoduje on wydzielanie się hormonów stresu do krwioobiegu, w rezultacie czego wzrasta wrażliwość i obniża się próg reakcji na różne bodźce sensoryczne, obniża się odporność na choroby i alergie, pojawia się wahanie nastroju i labilność emocjonalna. Dzieci z niewygaszonym odruchem MORO mają problemy z układem przedsionkowym, okoruchowym, percepcją wzrokową i słuchową oraz niskie zdolności przystosowawcze (niechęć do zmian).

Odruch toniczny błędnikowy (TOB) powodowany jest przez ruch głowy do przodu i do tyłu, poza linię kręgosłupa. Ruch głowy do przodu powoduje przyjęcie pozycji zgięciowej u noworodka, natomiast odchylenie głowy do tyłu powoduje u noworodka wyprost rąk i nóg. Niezintegrowany TOB może powodować zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej, zaburzenia percepcji wzrokowej (problem z patrzeniem na bliskie odległości), lęk wysokości, męczliwość, garbienie się, zaburzenia orientacji przestrzennej. Dziecko z niezintegrowanym TOB może mieć problemy z odróżnianiem kierunków (góra-dół, lewa-prawa, tył-przód), słabe zdolności tworzenia sekwencji oraz chodzić na palcach.

Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS) wywoływany jest ruchem głowy. Kiedy niemowlę odwraca głowę w jedną stronę, kończyny po stronie, w którą jest odwrócone, prostują się, a kończyny po przeciwnej stronie ciała zginają się. Odruch ten w pierwszych miesiącach życia wpływa na rozwój napięcia mięśniowego, połączeń nerwowych, stymuluje układ przedsionkowy, zapewnia przepływ powietrza niemowlęciu leżącemu na brzuchu, wpływa na kształtowanie się koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz poczucia odległości. Niewygaszony ATOS powoduje trudności z przekraczaniem linii środkowej ciała i koordynacją obustronną. Ma to wpływ na przyjmowanie nieprawidłowej postawy ciała przy stoliku, wyrabianie nieprawidłowego chwytu pisarskiego, niewykształcenie lateralizacji, problemy z pracą oczu i wodzeniem wzrokiem za przedmiotem w linii poziomej.

Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS) przejawia się w dwóch pozycjach. Kiedy niemowlę przywodzi głowę do klatki piersiowej, jego ręce zginają się, a nogi prostują. Kiedy niemowlę prostuje głowę, zachodzi sytuacja odwrotna – jego ręce się prostują, a nogi zginają. Dzięki temu odruchowi niemowlę może przejść do pozycji czworacznej, pomaga on również w przestawieniu się oczu na widzenie obuoczne. Niewygaszony STOS negatywnie wpływa na przyjmowanie prawidłowej pozycji ciała w siedzeniu i staniu, integracje górnej i dolnej części ciała, zaburza koordynację wzrokowo-ruchową, utrudnia wykształcenie się akomodacji oka oraz wodzenie wzrokiem w pionie.

Odruch Galanta wywoływany jest dotykiem jednej strony pleców w odcinku lędźwiowym. Na skutek tego bodźca dochodzi do zgięcia tułowia w drażnioną stronę. Odruch Galanta pomaga dziecku utrzymać równowagę podczas pełzania i raczkowania oraz ułatwia koordynację ruchów górnej i dolnej części ciała po jednej stronie. Przetrwały odruch Galanta może powodować u dzieci nocne moczenie się, trudności z usiedzeniem w jednym miejscu, obniżenie koncentracji uwagi i pamięci krótkotrwałej, zaburzać postawę i chód, powodować skoliozę oraz upośledzać płynność ruchów.

Duże zróżnicowanie zaburzeń sensorycznych sprawia, że ich diagnoza to proces żmudny i wymaga częstej ewaluacji. Jednak trafna, profesjonalna diagnoza stwarza szansę na skuteczną pomoc dziecku. Dzięki niej można podjąć odpowiednie działania, nie tylko podczas zajęć SI, ale również w grupie przedszkolnej i w domu. Odpowiednio dobrane pomoce i ćwiczenia sprawiają, że dziecko łatwiej koncentruje się na zadaniu, bardziej świadomie korzysta ze swojego ciała, a jego układ nerwowy zaczyna właściwie odbierać bodźce zmysłowe.

Każde dziecko uczęszczające do Niepublicznego Punktu Przedszkolnego „Effectis” jest objęte specjalistyczną opieką. Wśród specjalistów pracujących z podopiecznymi jest również fizjoterapeuta i terapeuta integracji sensorycznej, który przeprowadza profesjonalną diagnozę, a następnie terapię zaburzeń integracji sensorycznej. Współpracując z rodzicami, przekazuje im szczegółową wiedzę na temat zaburzeń ich dziecka, prowadzonej terapii, a także doradza, jakie ćwiczenia mogą wykonywać w domu ze swoimi pociechami. W następnej części artykułu przedstawimy kilka pomysłów na ćwiczenia dla dzieci z różnymi rodzajami zaburzeń integracji sensorycznej.

Ćwiczenia SI w domu

Profesjonalna terapia integracji sensorycznej wymaga odpowiedniego sprzętu oraz rzetelnej wiedzy i umiejętności praktycznych terapeuty. Jednak wiele jej elementów można swobodnie stosować poza gabinetem terapeutycznym, np. na placu zabaw lub w domu. Ważne jest jednak odpowiednie, indywidualne dostosowanie ćwiczeń do potrzeb i możliwości dziecka.

Dzieci z nadwrażliwością sensoryczną muszą oswajać się z nieprzyjemnymi dla nich bodźcami i nauczyć odpowiednio na nie reagować. Rodzice dzieci nadwrażliwych powinni przede wszystkim dostosować otoczenie dziecka tak, aby uwzględnić jego potrzeby sensoryczne, np.: wybierać ubrania uszyte z akceptowanych przez nie materiałów, wycinać metki z ubrań, zapewnić dziecku miejsce, w którym będzie mogło uciec od nadmiaru bodźców: ciche, z akceptowanym przez dziecko oświetleniem. Należy również pamiętać, aby dziecko czerpało przyjemność ze wspólnych zabaw, nie można zmuszać go do nielubianej aktywności.

Dzieci nadwrażliwe potrzebują ćwiczeń i zabaw, dzięki którym będą odkrywały swoje ciało, poznawały reakcje na dotyk różnych faktur, wyrabiały odpowiednie nawyki. Ważną rolę przy nadwrażliwości sensorycznej odgrywają zabawy z różnymi doznaniami sensorycznymi: różnego rodzaju masami plastycznymi (plasteliną, ciastoliną, masą solną itp.), materiałem sensorycznym (ryżem, kaszami, piaskiem, orzechami, kasztanami itp.), pobudzającymi różne zmysły. Dzieci powinny próbować różnych potraw, wąchać rozmaite zapachy, bawić się przedmiotami ciepłymi i zimnymi. Aby dziecko pokonało własne ograniczenia należy zachęcać je do angażowania się w prace domowe (gotowanie, sprzątanie), do korzystania z nowych, nieznanych mu przedmiotów o różnej twardości, fakturze, barwach, do chodzenia na coraz dłuższe spacery. Można wykonywać krótkie masaże, używając szczotek, gąbek, piłek o różnej twardości. Wraz ze zbieranymi doświadczeniami sensorycznymi dziecko uczy się je akceptować, przestaje bać się nowych doznań.

Dzieci podreaktywne sensorycznie i poszukujące wrażeń sensorycznych potrzebują silnych doznań, aby mogły poczuć swoje własne ciało i jego ułożenie. Dzieci te powinny mieć możliwość zaspokojenia swoich potrzeb poprzez aktywność na placu zabaw (bieganie, wspinanie się, huśtanie, zabawa na karuzeli). W warunkach domowych można bawić się z nimi w zapasy, przepychać się różnymi częściami ciała, siłować. Podczas kąpieli warto stosować twarde, szorstkie gąbki i myjki, szorować ciało zdecydowanymi ruchami, nazywać myte w danym momencie części ciała. Podczas odpoczynku pomocne jest używanie koców, kołder i kamizelek obciążeniowych.

Dyspraksja oraz zaburzenia posturalne są bardzo złożonymi i trudnymi w terapii zaburzeniami. Jednak również rodzice dzieci dotkniętych tymi zaburzeniami mogą wykonywać z pociechami ćwiczenia pomagające im w codziennym funkcjonowaniu. W pracy z dzieckiem z dyspraksją lub zaburzeniami posturalnymi należy wykonywać różnorodne ćwiczenia fizyczne i ogólnorozwojowe. Może to być rysowanie w powietrzu, skakanie, stanie na jednej nodze, jeżdżenie na hulajnodze, zabawy z balonem i piłką, ugniatanie i wyrabianie ciasta, nawlekanie koralików, budowanie konstrukcji z klocków, malowanie palcami, darcie różnych materiałów, formowanie kulek z bibuły, obrysowywanie szablonów, kolorowanie, zabawy naśladowcze, ćwiczenia tułowia.

Terapia integracji bilateralnej opiera się głównie na pracy rodziców z ich dziećmi. Po dokonaniu diagnozy rodzic dostaje od terapeuty zestaw ćwiczeń, które należy wykonywać z dzieckiem w domu. Przykładami takich ćwiczeń są: przekładanie piłki z jednej ręki do drugiej, nawlekanie koralików, szycie, praca plastyczna z wykorzystaniem dwóch rąk, zabawa w łapki, zabawy w leżeniu na deskorolce, oburęczne zabawy z masami plastycznymi, rysowanie symetryczne i asymetryczne obiema rękoma, zabawy naśladowcze wykorzystujące pracę obu rąk, łapanie dłonią kolana po przeciwnej stronie ciała.

Praca nad integracją niewygaszonych odruchów również powinna odbywać się pod ścisłym nadzorem specjalisty, według dostosowanego do konkretnego dziecka programu. W domu można wykorzystać ćwiczenia na dużej piłce gimnastycznej łącząc ją z pracą naprzemienną rąk, np. nakładając ringo na kołek. Kolejnym ćwiczeniem może być „taczka” na piłce – dziecko leżąc na piłce idzie dłońmi do przodu, a następnie cofa się. Innym przykładem ćwiczenia wygaszającego odruchy pierwotne może być leżenie na piłce na brzuchu i jednoczesne zbieranie piłeczek porozrzucanych dookoła niego i wrzucanie ich do wyznaczonego pojemnika lub stanie na poduszce (niestabilnym podłożu) i zdejmowanie z siebie przyczepionych wcześniej do ubrania spinaczy.

Rodzice dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej powinni znać mocne i słabe strony swojego dziecka oraz mieć świadomość, jakiego rodzaju bodźców ich dziecko poszukuje, a jakich unika. Dzięki temu łatwiej jest im zrozumieć zachowanie ich pociechy. Dzieci z zaburzeniami SI codziennie mierzą się z kolejnymi niepowodzeniami, dlatego niezwykle ważne jest docenianie nawet najmniejszych ich osiągnięć, chwalenie i nagradzanie właściwego zachowania. Cele stawiane przed tymi dziećmi powinny być realne do osiągnięcia. Rodzice powinni przez cały czas proponować im nowe doświadczenia ruchowe i doznania sensoryczne, jednocześnie dając im prawo do kontroli własnego otoczenia. Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej nie lubią nagłych zmian, ich dzień powinien być zaplanowany w taki sposób, aby wiedziały o kolejnych zajęciach. Warto pomóc dzieciom przy codziennych czynnościach poprzez podzielenie ich na mniejsze etapy.

Każdy rodzic chce, aby jego dziecko było szczęśliwe i odczuwało jak najmniej dyskomfortu. Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej mają szczególne potrzeby, jednak dzięki niewielkiemu wysiłkowi, empatii i ich zrozumieniu rodzice mogą stworzyć dziecku przyjazne otoczenie, w którym będą się czuły bezpieczne i szczęśliwe.

 

 

mgr Aleksandra Siemiątkowska

pedagog specjalny – oligofrenopedagog

mgr Olga Grygoryeva

fizjoterapeuta

„Effectis” Niepubliczny Punkt Przedszkolny

dla dzieci z autyzmem

Warszawa, Ursynów

1. Pod Lipą 1, lok. nr 2

+48 505 868 502

www.effectis.edu.pl